De Vlaamse Gids. Jaargang 36

[p. 705]

De vorming van de openbare mening in België

DE vorming van de openbare mening is een veelomvattend onderwerp, dat nog niet omstandig werd onderzocht. In de laatste jaren is de rol van de Public Relations Officers toegenomen en allerhande studies zijn verschenen over de middelen, die kunnen aangewend worden om propaganda te voeren onder de vlag van belangloze voorlichting. Wat de middelen opleveren is vaak verbijsterend.

In wetenschappelijke werken over journalistiek wordt de techniek bestudeerd van wat men noemt de ‘behandeling’ van het nieuws en zijn typografische verzorging in de kranten. Men heeft ook nagegaan hoe het ene ophefmakende nieuws verdrongen wordt door het andere en het vermoeden werd geuit, dat regeringen en dagbladen, wanneer zich een onaangenaam geval voordoet, er op uit zijn de aandacht af te leiden op andere ophefmakende voorvallen. Dikwijls hoort men beweren, dat de zaak Landru destijds werd ‘opgewerkt’ om aan de toenmalige Franse regering de kans te gunnen haar binnenlandse moeilijkheden te overwinnen. De vraag rijst of men, in het bijzonder aan de bladen, niet te veel sluwheid toeschrijft.

Bij de vorming van de openbare mening spelen de bladen overigens niet alleen een rol. Er bestaan verschillende andere voorlichtingsmiddelen voor de massa. In sommige gevallen wordt de openbare mening zelfs gevormd door iets waarvoor niemand een verklaring en waarop niemand vat heeft: de geruchten.

In onze jeugdjaren hebben we, einde Augustus 1914, de grote paniek beleefd, die eerst Oost-Vlaanderen aangreep en naar West-Vlaanderen oversloeg. Het gerucht was ontstaan, dat de Duitsers in aantocht waren en de mannelijke bevolking wegvoerden. Op dat ogenblik waren de Duitsers nog niet in Oost-Vlaanderen en was West-Vlaanderen stellig niet bedreigd. Nooit heeft men enige verklaring kunnen vinden voor de oorsprong van dit gerucht waartegenover de koelbloedig gebleven mensen onmachtig bleven.

Een ander gerucht is ten slotte een aantrekkelijke legende geworden, die men nog steeds vruchteloos weerlegt. Roeland, de grote vrijheidsklok in het Belfort te Gent, zou in December 1914 gebarsten zijn toen de Duitsers bevel hadden gegeven haar te luiden om de overwinning van Tannenberg te vieren. In werkelijkheid ontstond de barst voor het uitbreken van de oorlog toen in Juli 1914 de jaarlijkse Gentse feesten werden ingeluid. Het feit was op het ogenblik vermeld geworden ook in Gentse bladen, die het in 1948 vergeten waren en nogmaals de legende opdisten.

Over valse geruchten, die taai voortleven, kan heel wat verteld worden. Hun invloed tijdens de eerste wereldoorlog was zo groot, dat men tijdens de tweede wereldoorlog op zijn hoede was voor alles wat onwaarschijnlijk scheen. De Britse bladen en het Britse volk stonden vaak ongelovig ten opzichte van

[p. 706]

de berichten over de verdrukking in België en vermoedelijk in Nederland en over de gruwelen in de concentratiekampen.

Wie beïnvloedt in België de openbare mening?

De opvattingen hieromtrent lopen uiteen.

De Veiligheid van de Staat heeft het grootst aantal factoren ontdekt. Onder haar ingeving heeft een wetsbesluit van 6 Mei 1944 in onze wetgeving een artikel 123 sexties binnengeloodst waarin bepaald wordt, dat wie een criminele straf oploopt wegens samenwerking met de vijand vanzelf ontzegd is:

onderwijs te geven,

mede te werken aan de uitgave of verspreiding van een dagblad,

deel te nemen aan het bestuur of beheer van culturele, weldadige, sportieve manifestaties,

deel te nemen aan het bestuur van een schouwburg, bioscoop of radio-omroep.

Handelsfirma's, die hun waar aan de man moeten brengen, nemen in België hun toevlucht tot advertenties in dag- en weekbladen, tot aanplakbiljetten, propaganda op het scherm in de bioscopen en onrechtstreeks door de radio, tot deelneming aan tentoonstellingen en verspreiding van strooibiljetten. In het gezamenlijk bedrag, dat in 1949 voor dergelijke doeleinden werd besteed, werd 30,5 t.h. toegewezen aan de dagbladen en ongeveer 8,5 t.h. aan de weekbladen en periodieken terwijl andere propagandamiddelen ten hoogste voor 13,5 t.h. in aanmerking kwamen.

De Unesco, die zich ook met het geval heeft beziggehouden, was van oordeel, dat de voornaamste middelen tot voorlichting pers, radio, film en televisie waren.

De toestand in België, in vergelijking met Nederland, is de volgende:

De bevolking van Nederland bedraagt ongeveer 10.200.000, die van België 8.5 millioen.

In België worden drie landstalen gesproken en alhoewel de Nederlandse radio nieuwsberichten in Esperanto uitzendt is het Nederlands de algemene omgangstaal.

In België verschijnen 48 nieuwsdagbladen met een gezamenlijke dagelijkse oplage van 2.850.000 exemplaren en een jaarlijks verbruik van 7,5 kg. papier per inwoner en in Nederland, volgens de statistiek van de Unesco, 133 dagbladen. De gehele dagelijkse oplage der Nederlandse pers werd op 2.615 000 geraamd in Januari 1952 (2.590.914 op 31 Mei 1952). Het jaarlijks papierverbruik bedraagt 6,3 kg. per inwoner.

In 1950 betaalden in België 1.548.205 personen de taks op de radio-toestellen en in Nederland werden 1.815.645 toestellen aangemeld.

In 1950 woonden de Belgen per inwoner 16 maal in het jaar een voorstelling bij in een van de 1355 bioscopen en in Nederland werden de voorstellingen 8 maal per jaar en per inwoner bijgewoond in een van de 488 bioscopen.

Wij geloven niet, dat het Nederlands publiek minder zou gesteld zijn op voorlichting dan het Belgische en ook minder zou voorgelicht worden, te meer

[p. 707]

daar de weekbladen en tijdschriften er een voornamer rol vervullen dan in België. Wellicht brengt het volkskarakter mee, dat Nederlanders langer en grondiger over de gebeurtenissen nadenken en de Belgen de zweepslag verkiezen van alle moderne middelen waardoor de openbare mening beïnvloed wordt.

De zucht naar dagbladlectuur is echter in België zeer ontwikkeld. Het Vlaamse landsgedeelte omvat 4.387.043 inwoners, zijnde 50,41 t.h. van het geheel. Het Waalse landsgedeelte telt 2.988 862 inwoners, waaronder de Duitssprekend[e]n in de streek van Eupen waar het dagblad ‘Grenz Echo’ in het Duits verschijnt. of 34,34 t.h. en het tweetalig arrondissement Brussel omvat 1.327.214 inwoners of 15.25 t.h. van de gezamenlijke bevolking.

Men telt een Vlaams en een Franstalig blad met een gemiddelde oplage van 300.000 ex., wat betekent, dat het in de onderscheiden taalgroep doordringt in 1 gezin op 4, en verder verschillende bladen met een oplage van ongeveer 200.000, 150.000 of 100.000 exemplaren.

Het geringer aantal Vlaamse bladen, - 17 op 48, - wordt vergoed door een gemiddeld grotere oplage van de Vlaamse provinciebladen in vergelijking met de Waalse.

Zoals in Nederland komen alle politieke schakeringen tot uiting in eigen bladen. Op enige uitzonderingen na hebben de weekbladen minder belang en invloed dan in Nederland omdat de dagbladen 364 maal per jaar verschijnen.

Het zogenaamde peilen van de openbare mening heeft in België niet veel opgeleverd. Het volkskarakter staat er weerbarstig tegenover, zoals gebleken is uit een opinie-onderzoek betreffende Benelux. De meeste mensen beweerden er niets van gehoord te hebben, wat onmogelijk was. De tweede bezetting, tijdens dewelke de Gestapo zeer waakzaam was, heeft de gedachtenwisseling over politieke aangelegenheden op trambalkons en in de kapperswinkels doen ophouden. De zogenaamde koningskwestie heeft eveneens de ‘man van de straat’ tot omzichtigheid aangespoord. België geeft thans ongetwijfeld op minder luidruchtige wijze uiting aan zijn gevoelens.

De volkstelling, welke in 1937 werd gehouden, heeft zo verwarde uitslagen opgeleverd, dat de bevindingen nog niet openbaar werden gemaakt. Van Vlaamse zijde heeft men opgeworpen, dat de verklaringen in zake talengebruik in vele gevallen vals waren. Wie de Belgen kent zal grif toegeven, dat de verklaringen over de oppervlakte der woningen en hun aantal kamers, over de personen, die zich op 31 December 1937 onder hetzelfde dak bevonden eveneens een betrekkelijke waarde vertonen. Wil men vernemen hoeveel margarine in België verbruikt wordt zal het veiliger zijn de productiecijfers te raadplegen dan een zeker aantal personen te ondervragen.

Wegens de propaganda, die gevoerd en de druk, die uitgeoefend wordt om partijbladen op te dringen, kan een ondervraging van een paar honderd personen eveneens niet veel opleveren. De verspreiding van de bladen verschilt in werkelijkheid van gemeente tot gemeente en, in grote steden, van wijk tot

[p. 708]

wijk. Af en toe echter kan de invloed van de bladen gemeten en vergeleken worden met die uitgeoefend door andere voorlichtingsmiddelen.

In 1945-1946, toen het dagbladpapier zeer schaars was, richtte de Belgische Radio-Omroep een beroep tot het publiek om steun te verlenen aan de bevolking van de geteisterde Ardennen. Deze oproep leverde 3.556.300 Fr. op, wat in verhouding tot de 1.394.591 aangemelde radiotoestellen neerkwam op 42 Fr. 20 per toestel. De jaarlijkse oproep van de Belgische radio ten bate van de Geluksketen, waardoor slachtoffers van de kinderverlamming worden geholpen, leverde gemiddeld 2 Fr. 55 op in 1949-1950, en het daaropvolgende jaar 55 centiem. De inschrijvingslijst van ‘Le Soir’ voor het Sinterklaas van arme kinderen bracht in 1947 gemiddeld 4 Fr. 70 op per koper van het blad en 4 Fr. 20 in 1950. De jaarlijkse oproep van de catholieke bladen voor de nieuwjaarsgift aan de Paus brengt gemiddeld 500.000 Fr. op. Het ‘Bal der kleine Klompen’, ingericht door ‘Le Matin’ ten bate van zieke kinderen in hospitalen bracht 415.000 Fr. op in 1950.

Het optreden van de pers voor menslievende doeleinden vindt stellig een grote weerklank.

Hetzelfde kan waargenomen worden wanneer de pers een kruistocht inzet voor menselijke idealen. Het welslagen van openbare vergaderingen, waarop sprekers van verschillende partijen optreden en waar men een publiek ziet samenstromen, dat gewoonlijk alleen in eigen kring vergadert, is in grote mate het werk van de pers. Toen einde 1950 het land verscheurd was door de rampzalige afloop van de koningskwestie, werd het publiek te Brussel aldus voor de eerste maal samengebracht door de oproep tot het bijwonen van de Dag der Verenigde Naties, waarbij hulde gebracht werd aan de strijders op Korea.

De hoogste oplagen van de Belgische bladen vallen samen met opschuddingwekkende internationale gebeurtenissen, ook al schijnt het land er niet onmiddellijk bij betrokken: de Italiaanse aanval op Abessinië en de burgeroorlog in Spanje en, enige jaren geleden, de staatsgreep te Praag en de communistische aanval op Zuid-Korea.

In dergelijke gevallen wordt feitelijk het werk beloond van de journalist, die de gebeurtenissen heeft zien aankomen en de nakende uitbarsting heeft aangekondigd. Naar zijn blad wordt gegrepen in het vertrouwen, dat hij de feiten niet zal verdoezelen noch overdrijven.

Het vormen van de openbare mening is de dagtaak van de journalist. Hij heeft de idealen voor ogen, die de zijne zijn en waarvoor hij het publiek wil winnen door de beoordeling van de gebeurtenissen.

Het beoordelen van het nieuws heeft voor gevolg, dat een keus wordt gedaan onder de berichten en dat zij in het blad worden voorgesteld naar eigen trant, wat de tekst betreft, en met de typografische middelen, waarover men beschikt. De stijl, waarin geschreven wordt, verschilt van blad tot blad en de typografische uitvoering hangt af van de drukkerij. Samen scheppen zij wat men de ‘atmosfeer van het huis’ zou kunnen noemen. De journalist zal beide

[p. 709]

trachten te beheersen, maar hij kan er ook het slachtoffer van worden. Indien hij zich hartstochtelijk in de strijd werpt en verblind wordt, kan hij een zaak verdedigen ‘tot in haar dwaasheden’ om een uitdrukking te gebruiken, welke in Belgische politieke kringen reeds aangewend werd om de houding van zekere politieke leiders te rechtvaardigen.

Een diepgaande studie van de invloed van de pers werd nog niet ondernomen, alhoewel zich een paar gevallen hebben voorgedaan, die het de moeite zou lonen indien het met kennis van zaken en de nodige onbevangenheid kon gebeuren.

Het ware b.v. belangwekkend de werking na te gaan van het Comité de Politique Nationale tijdens en onmiddellijk na de eerste wereldoorlog en de invloed van de pers in dit verband.

Dit Comité was blijkbaar bevreesd voor de Franse politiek van de ‘natuurlijke grenzen’, waardoor België zou omsingeld zijn geworden op politiek en economisch gebied. Het vond er toen niets beter op, dan een soortgelijke politiek te voeren, die aanleiding heeft gegeven tot betreurenswaardige misverstanden, welke het Groot-Hertogdom Luxemburg op behendige wijze heeft afgewenteld, maar die de Nederlands-Belgische betrekkingen gedurende lange jaren vergald hebben.

Deze politiek werd na 1918 in het bevrijde België met machtige middelen gesteund. Zij wekte niet alleen de achterdocht van de Vlamingen, alhoewel men moet bekennen, dat zij voor Antwerpen en de Antwerpse haven verlokkend was, maar ook van Franstalige Belgische bladen. Na te gaan hoe deze zeepbel doorprikt werd ware zeer aantrekkelijk.

Even boeiend ware het avontuur na te gaan van de zogenaamde ‘valse’ Utrechtse documenten, die in de grond valse Brusselse documenten waren waarbij een Belgische dienst van tegenspionnage, om een Duitse inlichtingsdienst op te sporen, een ingebeelde tekst van de Frans-Belgische militaire overeenkomst van 1920 in omloop bracht. Men zou allicht kunnen bewijzen, dat dit betreurenswaardig feit en de polemieken, waartoe het aanleiding gaf, voor de pers in beide landen aanleiding is geweest om een betere verstandhouding tussen Nederland en België na te streven.

Leerrijk ware ook de ontwikkeling na te gaan van de Belgische buitenlandse politiek na 1918, onder invloed van de pers, in de richting van een zelfstandigheidspolitiek, welke ten slotte zekere politiekers te ver heeft gevoerd terwijl de meeste bladen een billijker onderscheid maakten tussen het nationaal-socialistische Duitsland, dat onbetrouwbaar was en de geallieerden op wie moest gerekend worden om onze zelfstandigheid te bewaren.

Dichter bij ons is er wat men in België de ‘koningskwestie’ heeft genoemd, met haar grote vertroebeling, wisselvalligheden en hartstochten, die nog te dicht bij ons liggen opdat er onbevangen gevolgtrekkingen uit zouden gehaald worden.

[p. 710]

Op het gebied van de binnenlandse politiek beleeft de pers op de eerste blik meer ontgoochelingen dan overwinningen.

De oplage van de liberale bladen overtreft het stemmenaantal van de liberale partij bij de verkiezingen. Catholieken en socialisten, die trouw voor hun partij stemmen, verklezen de lectuur van een andere krant. Heel wat liberalen lezen de catholieke ‘Libre Belgique’ wier critische geest, - ook ten opzichte van haar eigen partij, - op prijs wordt gesteld. Aldus ontstaat feitelijk de vlottende massa, die zich nu eens door de slagwoorden van een partij en dan weer door de lectuur van de krant laat leiden.

De invloed van de bladen doet zich meer gelden op de duur dan onmiddellijk. De strijd voor het Vlaamse rechtsherstel in de Vlaamse bladen heeft ongeveer 70 jaar geduurd alvorens de massa in de Vlaamse gewesten bewust genoeg was gemaakt om in het parlement de vereiste meerderheid te vormen voor de goedkeuring van taalwetten, waarin de volledige gelijkheid tussen Vlamingen en Walen was neergeschreven. De Beneluxgedachte, die feitelijk spo[e]dig na de scheiding, in 1848 werd geopperd, werd met veel aandrang in verschillende Belgische bladen verdedigd in 1912 tengevolge waarvan zelfs een verlaagd posttarief werd ingevoerd tussen Nederland en België. Zij heeft eerst in 1914 een vaste vorm gekregen.

Nu zal men Benelux wellicht als een broze plant beschouwen wanneer men de critiek nagaat, welke onlangs in de Belgische pers oprees. Maar deze critiek is vlug en uit eigen beweging bezadigder geworden. Geen enkel ernstig blad heeft de opzegging van Benelux geëist en de Belgische bedrijfstakken, die zich op het ogenblik getroffen achtten door de Nederlandse mededinging, hebben Benelux op zichzelf niet veroordeeld. Een beginsel werd dus wel degelijk in de geesten voldoende vastgeankerd opdat het aan de storm der tijden zou weerstaan.

In vroeger eeuwen is de invloed van de bladen in een beperkte lezerskring zeer groot geweest. De Brabantse omwenteling, waardoor de zuidelijke Nederlanden van 1787 tot 1790 het Oostenrijks regiem konden afwentelen was volgens de geschiedschrijvers bewerkt door de toen verschijnende bladen. De invloed van de pers in 1830 was zo groot, dat de meeste bewindslieden na de Belgische omwenteling onder de journalisten werden gekozen en de pers in de eerste jaren van de Belgische onafhankelijkheid gebrek had aan bekwame krachten.

De pers heeft niet meer het monopolie van de vorming der openbare mening maar zij komt nog steeds vooraan. De radio, die geen eigen stellingen mag verkondigen en die bij het bekendmaken van de feiten omzichtig moet blijven, is daardoor feitelijk een propagandist voor de pers, want het blijkt, dat de lezers nog steeds van hun blad een eigen mening vergen en vertrouwen stellen in zijn onafhankelijkheid. De felle polemieken in de bladen ten tijde van de koningskwestie, het oprakelen van de minste bijzonderheden en de soms wansmakelijke uitlatingen hebben bij het publiek de indruk bevestigd, dat de pers in België werkelijk vrij is.

[p. 711]

Inmiddels berust op de pers nog een grote taak voor de vorming van de openbare mening. De beperkte omvang van de bladen kan wellicht als een verontschuldiging gelden, maar niettemin bestaat er in zekere mate nog een gebrek aan visie.

De berichtgeving over Nederland in de Belgische bladen is iets verbeterd, maar niet genoeg wordt ondernomen om Nederland grondig bekend te maken. Bijna niemand in België geraakt er wijs uit hoe in Nederland een regering gevormd wordt.

Sedert het einde van de zestiende eeuw zijn de Nederlanden gescheiden geweest. Het volkskarakter is verschillend geworden. De instellingen stemmen niet helemaal overeen. De parlementaire gebruiken en het partijleven zijn anders. Dit verklaren, niet bij gelegenheid van incidenten, maar in rustige tijden zou het wederzijds begrip bevorderen. Het zou ook talrijke misverstanden bij voorbaat onmogelijk maken.

M. STIJNS

Afdeling Amsterdam van het Benelux-Comité, 21 October 1952.