De Vlaamse Gids. Jaargang 36

[p. 668]

Dagen van de Vlaamse Gids, 1952
De accordeola

SOMS, als een draaiorgel in de verte speelde of het oude harmonium in de kerk een praeludium inzette, dacht ik de melodie te herkennen die mij van mijn vroegste jeugd af begeleid heeft. Maar nooit was ze het helemaal; er ontbrak iets aan en dat was juist datgene, wat haar zelfstandig had kunnen maken. 's Avonds hield ze me dikwijls wakker; dan zag ik beelden, die - daar ben ik zeker van - door hààr werden opgeroepen: eilanden, de zee daartussen, en weer nieuwe eilanden, waarheen ik koers zette op een schip met witte zeilen. Eens, toen de muziek zo duidelijk was, dat ik dacht dat iedereen haar moest horen, ging ik mijn bed uit en liep naar beneden.

- Ik kan niet slapen, zei ik, er speelt een orgeltje in mijn hoofd.

- Onzin, zei mijn vader, je hebt zeker gedroomd.

- Hoor dan, riep ik uit, en hief mijn vinger op.

- Ik hoor niets, zei hij ongeduldig; zing dan eens mee wat je hoort.

Ik deed mijn mond open, maar er kwam geen geluid uit.

- Zie je nou wel.

Hij lachte en duwde me zachtjes de kamer uit. Overtuigd had hij mij niet.

Die melodie - wat was het toch? Waarom heb ik haar nooit kunnen vergeten en ben ik er naar blijven zoeken als naar de steen der wijzen? Het schoolmeisje werd er door naar het water getrokken, altijd weer naar het water. Uren kon ik staan kijken bij de sluis even buiten het dorp, de schepen nastarend, vooral de grote die naar zee gingen. Wanneer er geen schepen waren, vouwde ik zelf bootjes uit de kaft van mijn schriften, kleine blauwe bootjes, die meestal snel zonken. Soms had ik geluk; een paar bleven er drijven, kwamen op gang, een eindweegs ging het goed, maar dan dreven ze af naar de oever en raakten verward in het riet, waar ik niet bij kon komen om ze los te maken. Nooit heeft een van die bootjes de zee bereikt, - de zee, waarvan ik droomde, omdat iets me zei, dat dààr die melodie vandaan kwam.

Ik was niet muzikaal, maar sommige muziekinstrumenten hadden een speciale aantrekkingskracht voor mij. Jarenlang was ik bevriend met een buurjongen, alleen omdat hij een harmonica had. En de kerkgang op Zondagmorgen, waar de meeste kinderen tegen opzagen, vond ik wel vervelend, maar het orgel maakte alles goed.

Op een Kerstavond hoorde ik een instrument bespelen dat ik nog niet kende. Op het pleintje voor ons huis stond onder de gaslantaarn een troepje Heilsoldaten. Een vrouw - ik zag alleen de luifelhoed en de donkere rug - bewoog haar armen heen en weer, alsof zij een kind wiegde. Dat wiegen was al muziek. Het instrument dat zij voor haar borst hield, maar dat ik niet kon zien, had het geluid van een klein orgeltje. ‘Ere zij God’, speelde ze. De zware

[p. 669]

bastonen bleven in de kring van zingende mannen en vrouwen hangen. Ik wilde weten wat het was, waar het vandaan kwam, dat geluid dat me zo vertrouwd in de oren klonk, alsof ik het al duizendmaal had gehoord. Juist op dat moment hield de muziek op. Ik holde naar beneden. Een strijdlied zingend marcheerden de Heilsoldaten af, een man met een vlag voorop. Tussen opgeschoten jongens die het lied meejauwden ging ik achter hen aan. In een groot huis met een stoep verdwenen ze. ‘Nou bidden ze’, zei één van de jongens; ze klommen op de kozijnen om naar binnen te gluren. Opeens hoorde ik het orgeltje weer. Ik sloop de gang in en met mijn oor tegen de deur gedrukt, bleef ik staan luisteren tot het lied uit was. Toen de Heilsoldaten in groepjes de zaal uitkwamen, schoof ik met ze mee naar buiten en wachtte onderaan de stoep op de vrouw met het instrument. Eindelijk kwam ze, maar ze had het niet bij zich. Ik durfde er niet naar vragen.

Langzaam liep ik naar huis. Ik had het gevoel dat ik vlak in de buurt van het geheim was geweest dat me al jaren bezig hield. Thuis vertelde ik niets van mijn speurtocht. Wel vroeg ik - maar zo, alsof het me eigenlijk niet interesseerde - mijn vader naar het instrument van de Heilsoldate. Ik trachtte de klank na te bootsen, en toen hem dat niets zei, deed ik ook de gebaren die de vrouw met haar armen had gemaakt, na. Hij werd plotseling oplettend.

- Kom eens mee, zei hij en ging mij voor naar boven.

Op de overloop trok hij de ladder door het vlieringluik naar beneden en nam de olielamp van de haak. Ik klauterde achter hem aan. Nog nooit was ik op die vliering geweest; ik had me er zelfs geen voorstelling van gemaakt. Wat zou mijn vader daar bewaren? Nieuwsgierig keek ik rond. Alles wat ik zag vond ik prachtig. De piedestallen op hoge dunne poten en de roodstenen hond die in het zeegras zat, dat uit een sofa puilde. Het mooist vond ik de twee gouden engelen op een standaard, die hun stoffige vleugels naar elkaar toebogen. Mijn vader rommelde tussen boeken en kisten; zijn hoofd was rood van inspanning. Hij zei geen woord en ik durfde niets te vragen. Hij maakte een oude scheepskist open en vroeg me hem bij te lichten. Allerlei dingen haalde hij te voorschijn, maar blijkbaar niet wat hij zocht. Toen, tussen oude kleren, vond hij het.

- Ja, zei hij, ik heb hem.

Hij trok een donker ding uit de kist; het bungelde aan zijn hand heen en weer als een zwarte lampion.

- Was dit het? vroeg hij.

Terwijl ik mijn lantaarn er dichter bij bracht, duwde hij tegen de onderkant van het instrument; het werd kleiner en er kwam een vreemd, klagend geluid uit. Ik knikte. Het was nauwelijks groter dan zijn hand. Ineengevouwen leek het op een zeskantig doosje, maar als je aan de leren handvaten trok werd het groter en stond de oranje zijde strakgespannen tussen de houten zijstukken, waar koperen knopjes uitstaken. Op de handvaten zaten witte schimmelpikkels en het koper was dof geworden.

[p. 670]

- Hoe heet het? vroeg ik

- Het is een accordeola.

Een paar maal herhaalde ik die naam; ik wou hem niet vergeten; het klonk als muziek.

- Wil je hem hebben?

Ik keek mijn vader ongelovig aan.

- Hij is nog van mijn moeder geweest. Toen ik net zo oud was als jij nu, speelde zij er iedere avond op. Ik hoorde het als ik in bed lag, vooral op zomeravonden, want dan speelde ze in de tuin. Psalmen meestal, maar ineens ging ze over op iets dat ze zelf gemaakt had. Het was alsof ze niet wist wat ze speelde. Het klonk als...

- Als een orgeltje, riep ik.

- Ja, zei hij, als een orgeltje. We woonden in de stad, dicht bij de haven; soms ging ze ineens weg, zonder te zeggen waarheen. Dan was ze aan boord van de schepen en speelde voor de matrozen. Hoe ze daartoe kwam, weet ik niet; ze deed het, tot vlak voor haar dood.

- Ken je dat ene niet meer, dat ze zelf gemaakt heeft?

Mijn vader dacht even na; toen bewoog hij zijn voet op de maat, alsof hij het hoorde; hij probeerde het te fluiten, maar na een paar tonen hield hij op. Hij schudde zijn hoofd.

- Dat is juist het vreemde, zei hij; ik heb het nooit gekund. Dagenlang zat het in mijn hoofd; het maakte me vrolijk en treurig tegelijk, maar als ik probeerde het te zingen of te fluiten, was het weg. Het gaat misschien alleen op een accordeola.

- Ik wil erop leren spelen, riep ik.

We gingen naar beneden. Toen we het instrument hadden schoongemaakt en het probeerden, kwam er niet meer geluid uit dan die éne klagelijke toon, die ik op de vliering al had gehoord. Ik drukte alle knopjes tegelijk in, maar de accordeola bleef dood. Mijn vader trachtte me te troosten.

- Ik zal hem naar een muziekwinkel in de stad brengen, daar maken ze hem wel.

De dag dat hij ging, wachtte ik hem 's avonds op bij het station. Het was een bijzonder mooi instrument geweest, hadden ze in de stad gezegd; zo mooi als ze nu niet meer gemaakt worden. Maar deze was versleten, totaal vergaan en kon niet meer worden gerepareerd. - Dat was het laatste wat er tussen mijn vader en mij over de accordeola werd gezegd.

Jaren later verhuisde ik naar de stad. Tot de dingen die ik heb meegenomen, behoorde ook de accordeola. Hij hangt nu in mijn kamer aan een haak en als ik 's avonds thuiskom van mijn werk en me alleen voel, druk ik in het voorbijgaan even tegen de onderkant. Het klagelijk geluid is hetzelfde, misschien nog schriller. Hij is een prul geworden, waardeloos, uit de tijd. En toch zou ik hem niet kùnnen missen. Niet uit piëteit, omdat mijn grootmoeder er op gespeeld heeft, maar omdat zij er die melodie aan onttrokken heeft -

[p. 671]

die melodie die ik niet kwijt kan raken, maar ook niet kan achterhalen. Ik heb van alles geprobeerd; ik heb een nieuwe accordeola gekocht, uiterlijk veel mooier dan de mijne. Ik heb les genomen van een revue-artist die er iedere avond mee optreedt. Maar de klank van een orgeltje zat er niet in en ik ben er maar mee opgehouden.

Vaak dwaal ik 's avonds langs de haven. Ik laat me overzetten met de pont, waar de grote schepen vlak langs varen. Dan herinner ik me de kleine blauwe bootjes; de zee is heel dichtbij - en dichterbij lijkt ook de melodie.

Al een paar maal ben ik opgestaan om naar buiten te kijken. De straat lijkt nu het gesneeuwd heeft, nog stiller. In een der huizen aan de overkant zijn kinderen bezig een kerstboom te versieren. Eén is op een stoel geklommen en probeert een paar keer vergeefs de piek in de top van de den te zetten; ik blijf staan kijken tot het lukt. Als ik zelf een boom zou willen hebben, zou ik naar de binnenstad moeten gaan. Geen muzikanten komen in deze buurt kerstmuziek spelen en geen Heilsoldaten hier hun liederen zingen. Het blijft maar sneeuwen, grote grijze vlokken, regelmatig meestal, maar ineens dwarrelend, jagend, wervelend en dan weer in dezelfde regelmaat van eerst, - zoals een golf opkomt, staat en uitrolt, zoals een melodie... nee, nu niet wéér die melodie. Ik trek de gordijnen dicht en steek de lamp aan. Dan wordt er gebeld.

Op de stoep staat een oude man, zijn ringbaard vol sneeuw. Aan een riem om zijn hals draagt hij een kraampje met witgeschilderde bakjes, die de vorm hebben van kruiwagentjes en bestrooid zijn met zilverpoeder; in ieder bakje staan vier rode tulpjes. Nu ik geen boom heb, dan maar zo'n afschuwelijk bakje, denk ik.

- Geef er maar één, zeg ik en in een plotselinge opwelling nodig ik de man uit even binnen te komen.

- Een mooie kamer, zegt hij, als hij in de grote stoel bij de kachel zit en ik hem een kop hete thee toeschuif. Met een tevredenheid die oude mannen meestal eigen is, kijkt hij om zich heen. Zijn blik valt op de accordeola.

- Is die van u? vraagt hij.

- Ja, zeg ik, of eigenlijk van mijn grootmoeder.

Als ik hem van de muur pak om hem aan de oude te laten zien, komt er weer dat klagelijk geluid uit. Hij is opgestaan en neemt het instrument van mij aan. Op één van de zijvlakken staan initialen en die betast hij.

- Ze heette net als ik heet, zeg ik.

- Uit duizenden zou ik hem herkend hebben. En u bent haar kleinkind, nu zie ik het, u lijkt op haar.

- Heeft u haar dan gekend?

- Of ik haar gekend heb? Ik was nog maar scheepsmaatje toen ze bij ons aan boord kwam in haar witte gesteven blouse. Ze leek wel een engel als ze op de voorplecht stond en voor ons speelde. De meeste matrozen vonden haar liedjes te vroom, maar ze kende ook wel andere, echte zeemansliedjes. Dan had

[p. 672]

ze nog iets dat ze zelf gemaakt had. Dat vonden ze allemaal mooi; ze werden er stil van.

- Wat was dat dan?

Hij schijnt mijn vraag niet verstaan te hebben.

- Ik zat altijd naast haar, zegt hij en ik keek naar haar handen; mooie witte vingers had ze, die heen en weer vlogen over de knopjes. Daar heeft ze me mee leren spelen.

- Doet u het nog?

Hij knikt.

- Ik heb zelf een accordeola, net zo oud als deze. Zij heeft hem nog voor me gekocht. Mijn kleinkinderen zijn er dol op

- Maar dat ene liedje?

- Van uw grootmoeder? Ik speel het nog, maar niet zo dikwijls meer. Ik ben oud. Oude mensen hebben dat gevoel niet meer dat in dat lied zit.

Hij grijpt de accordeola bij de handvaten, maar ik schud mijn hoofd:

- Er zit geen geluid meer in.

- Jammer, zegt hij, u zou het mooi gevonden hebben; u lijkt op haar. Als u het horen wilt, moet u maar eens bij me komen.

- Morgen, zeg ik meteen, mag ik morgenavond komen?

- Goed, antwoordt hij, kom dan morgen maar.

Hij geeft me het adres van zijn dochter; daar woont hij bij in; 't is in het oudste deel van de stad, vlakbij de haven.

De steeg is stikdonker. Geen lantaarns. Trapgaten, waarin een oliepit laag brandt. Twee honden, vuil als krengen. Nummer zeven. Een touw hangt uit de brievenbus. Geen bel. Langs de uitgeslagen muren ga ik tastend de trap op, tot ik een streep licht zie, die onder een deur door valt.

- Binnen! roept iemand op mijn kloppen.

Onder de opgehangen was komt een vrouw uit, die de handen afveegt aan haar schort. Twee naakte kinderen staan rechtop in een tobbe dampend water.

- Ik kom voor uw vader, zeg ik en wijs op de oude zeeman die met zijn rug naar mij toe aan tafel zit. Hij schijnt niet gemerkt te hebben dat er iemand is binnengekomen en gaat rustig door met het beschilderen van zijn bakjes.

- Wat wou u? vraagt de vrouw.

- Ik heb afgesproken met uw vader.

Ik doe een paar stappen de kamer in en blijf recht tegenover hem aan de andere kant van de tafel staan, zodat de oude man mij wel moet zien. Langzaam legt hij zijn penseel neer en heft het hoofd op. De vrouw is achter zijn stoel gaan staan en neemt mij achterdochtig op.

- Ik kom voor de accordeola, weet u wel?

Hij antwoordt niet.

- Kent u mij niet meer? Gisteren was u bij me aan de deur.

Ik weet zeker dat de oude mij herkent, maar hij zegt niets. Er komt iets

[p. 673]

loerends en tegelijk iets triomfantelijks in de ogen van de vrouw, als ze naar haar vader kijkt.

- We hadden toch afgesproken, zeg ik, u had me dat liedje beloofd.

De kinderen zijn uit de tobbe gekomen en verschuilen zich achter de rok van hun moeder.

- Er is geen accordeola, zegt de oude rustig; hij neemt zijn penseel op en begint met een nieuw bakje.

- Maar dat kan toch niet, zeg ik en wend me nu tot de vrouw, ik weet zeker dat uw vader er een had, hij heeft het mij gisteren zelf gezegd.

- Ik weet niet wat u bedoelt.

Sprakeloos kijk ik haar aan. Er moet iets zijn tussen haar en de oude; wat, weet ik niet, maar het heeft iets te maken met zijn accordeola. Misschien wil ze niet dat hij er op speelt, of...

Het kleinste van de twee kinderen dat onder de tafel doorgekropen is, trekt me aan mijn mantel.

- Wij hebben een kerstbrood, roept het.

De vrouw krijgt een kleur en schuift in haar volle breedte voor het kastje met het petroleumstel. Maar ik heb het al gezien; het is een prachtig kerstbrood, bestrooid met poedersuiker en een rood lint er om heen.

- Aan wie heeft u hem verkocht? vraag ik.

Ze haalt haar schouders op.

- Aan een matroos in De Arend, het café hier op de hoek.

- Wie was het?

- Een Portugees, geloof ik. Zijn schip ging vandaag weg.

- Waarheen?

Dat weet ze niet; ze weet niet eens hoe het heette. Ze weet alleen maar dat die matroos een beetje dronken in De Arend zat en dat ding met alle geweld wou hebben.

Gebogen over zijn werk schildert de oude verder. Ik blijf er even naar staan kijken.

- Misschien vind ik nog wel eens een andere, zegt hij, zonder op te zien.

- Ja, misschien, antwoord ik.

We weten van elkaar dat we liegen, maar we weten ook dat we niets anders kunnen doen. Hij kan me nu weer rustig aankijken, even rustig als ik hem, omdat ik op dat moment ontdek, dat we altijd hopen, altijd, ook al bedriegen we onszelf.

Mies BOUHUYS