De Vlaamse Gids. Jaargang 36

[p. 480]

Over zuivere vormen in sculptuur

Opgedragen aan Emiel Poetou

DE natuur is rijk aan vormen die men eenvoudig kan heten, omdat zij beantwoorden aan een ogenschijnlijk eenvoudig groeiproces of evolutie: de stam van een boom, de bouw van een dier dat loopt of zwemt, het gedrongen voorkomen van een woestijnplant.

In de kunst spreekt men niet van eenvoudige vormen, maar, omdat kunst keus onderstelt, dus zuivering, van zuivere vormen. De eenvoudige natuurvorm, de zuivere kunstvorm.

Zoniet, bedoelt men met een ‘zuivere natuurvorm’, een vorm die gaaf is van samenstelling, doorzichtig of doorschijnend, kristallijn, ongemengd, homogeen van textuur. En met een ‘eenvoudige kunstvorm’ eerder een primitieve, onhandige, ongeschaafde schepping, in de zin van een schets of een ontwerp.

De nieuwe samenhang tussen beide begrippen is eenieder duidelijk: de natuurvorm inspireerde de kunstvorm. De wereld der kristallen diende als model voor de architectonische, de biologische als voorbeeld voor de esthetische, de vegetale in hoofdzaak als uitgangspunt voor de decoratieve. En hoewel de natuurlijke werelden ons meer boeien dan de kunstmatige, omdat hun mysterie onaangetast blijft, toch kunnen we geen exclusieve voorkeur vooropzetten, omdat er óók saaie natuurvormen zijn, en aantrekkelijke kunstvormen. Een massa-constructie uit de twintigste eeuw is eentonig, maar ik ken niets eentoniger dan het beeld van hydroquinone-kristallen. Géén decorateur is in staat om daarentegen een behangselpapier te scheppen dat er zó kunstig uitziet als mica onder de microscoop.

Er is meer. De natuurvorm, waar hij rationeel bleek, inspireerde de kunstmatige vorm, de rationele technische vorm. Het ei suggereerde het weerstandsprobleem in al zijn toepassingen, de vis diende tot voorbeeld voor het berekenen van de vormcoëfficienten der schepen, de vogel voor de constructie der vliegtuigen, de cellenaangroei voor het probleem der evenwichtige ruimteverdeling. Al deze gevallen zijn eenvoudig, en, indien men wil erkennen dat de natuur óók kunstenares is, en de technicus eveneens: al deze gevallen zijn bijna zuiver. Des te zuiverder naarmate ze dichter de types benaderen die constant zijn en door de wetenschap in formules konden worden vastgelegd, ten einde die constantheid te bestendigen. De meeste artificiële vormen dragen geleerde namen, en de beeldhouwer, op zoek naar zuivere vormen, geeft er zich vaak geen rekenschap van dat hij aan een Möbius-band of een Klein-oppervlak bezig is, aan een paraboloïde of een geregeld vlak van de tweede of derde graad. Omdat, zo heet het, men van een kunstenaar niet kan eisen dat hij hogere meetkunde of topologie kenne, terwijl hij toch maar... ‘Toch maar’ We zijn er! En waarom niet? Waarom zou hij dat hoger inzicht niet mogen

[p. 481]

machtig worden? Het zou hem ten eerste helpen om basis-volumen te bouwen voor gelijk welke opdracht. Het zou hem ten tweede laten uitrusten in creatieve drang, los van onderwerpen, in problemen van louter architectonisch gehalte. (Hoever hij daarin mag gaan, zonder zijn kunst-gehalte te verliezen, stippen we verder aan). Uitgaande van een dierenvorm kan hij aldus zoeken naar de ideale water-stroomlijn, uitgaande van een plantenvorm naar de evenwichtswet van elke groei en dezes krachtlijnen; en omgekeerd, vertrekkende van een omwentelingsfiguur naar de suggestie van een levend organisme dat, over duizenden jaren, door dergelijk principe zou gebouwd zijn. Zelfs de onkreukbare statica komt bij dergelijk zoeken in zeer relatieve positie, omdat ze hier en daar moet geofferd worden aan de ritme-zin.

En nu we weten wat wél mag, en welke grenzen we mogen overschrijden, laten we onderzoeken wat niet mag, en binnen dewelke we moeten blijven, op straffe in een ander domein te geraken en het wezenlijke der sculptuur in het gedrang te brengen. Als we zeggen ‘beeldhouwkunst’, dan steekt daarin het begrip ‘beeld’, en dat ontzegt ons meteen de houwkunst en de vaatkunst. De eerste is het ambachtelijk onderdeel van de beeldhouwkunst, de andere is een decoratieve kunst, onderdeel van de architectuur, practische functie.

De vorm scheppen van een nieuwe amfoor behoort niet tot de sculptuur, maar tot de pottenbakkerij. Dit heeft Henry Moore schitterend geïllustreerd. Er is daar in de geschiedenis van de Egyptische beeldhouwkunst een kat, die een hele dierentuin heeft doen ontstaan, met veel nadruk op de vorm, en af en toe, maar zó zelden, interesse voor de ziel van het model. Het beeld is van belang, ook al sluimert het in het stuk materie. En de vorm is dienaar, zij het ook een onmisbare dienaar.

Het volume is nodig, maar het dient geïnspireerd te zijn. Waar de schilders van de eerste graad met ontzetting vaststellen, dat ze zich op het domein der decoratie hebben begeven, terwijl ze, minachtend voor de technici, toch nooit dezes juistheid en controleerbare doelmatigheid zullen evenaren... daar staat voor de beeldhouwers de ruimte open waarin zij, bewust of niet, in het spoor der meetkundigen kunnen volgen, plus de laatste term: de vibratie van het leven op een geïnspireerd volume. De beste beeldhouwer zal ons, bij die overheveling van zuiver schema naar bezielde vorm, als een koorddanser op de rand van evenwicht en mysterie, de geometrische zuivere vorm laten aanvoelen in de gezuiverde natuurvorm.

Het probleem vooropgesteld, laten we als illustratie er van het geval van beeldhouwer Emiel Poetou volgen, die volop in deze strijd gewikkeld is, en reeds talrijke réussites in deze zin verwezenlijkte. Uitgaande van de tulp, levende vorm; van de walrus, levende vorm; van de strijdende mens, idem - elementen die dynamisch zijn in de concrete cosmos, en door deze dynamiek, een eigenaardig profiel beelden in de ruimte - gaande naar de meest ontvoogde en ontbolsterde beeldhouwkundige schemas dezer elementen: Zodanig dat deze schemas geldig worden voor het oproepen van die levende elementen. Een

[p. 482]

gedrongen strijd, zijnde de eliminatie van accidenten en overbodigheden, de bouw van wezenlijkheden en harmonische ritmen de epuratie tot bij de rand van het wezen-loze, het laden van het schema met die trillingen die weer het leven suggereren, en we krijgen een kringloop van spanningen, wonderwel gelijkend op dezelfde strijd door de wetenschapsmensen der ruimte gevoerd: de physische krachten bestuderen met mathematische middelen (geschapen naar gelang de noodwendigheid der studie: zó Einstein voor zijn unitaire theorie tussen gravitatie en electriciteit, of Louis de Broglie, die nieuwe mathematische functies nodig had voor zijn golven-mechanica), en de uitslagen terug richtend naar nieuwe realiteiten... kringloop die de beeldhouwer dit vóór geeft op de schilder, dat hij zich cosmisch architect kan voelen, en bij de inschakeling zijner scheppingen in de levende ruimte, al de overwegingen der natuurwetten in zijn handen houvast en spiegel worden.

NOJORKAM