De Vlaamse Gids. Jaargang 36

[p. 251]

Het proces van het Peter Benoit-jaar

HET Peter Benoit-jaar is ten einde. De herdenking van het overlijden van de meester gaf aanleiding tot menigvuldige manifestaties waaraan, op haast spontane wijze, talrijke volksverenigingen deelnamen. Hierdoor werd het Peter Benoit-Fonds in zijn voorziene werkzaamheden werkelijk overrompeld. Initiatieven als die van de stad Harelbeke hebben Antwerpen in de schaduw gesteld.

Wanneer men de talrijke Benoit-manifestaties overschouwt, mag men wel gewagen van een Vlaams Muziekfestival. Betere eer aan de nagedachtenis van de meester kon er niet worden bewezen.

Te Luik boekte Flor Alpaerts een geestdriftig succes met de uitvoering van een programma, dat te Antwerpen slechts koel werd ontvangen. Te Namen kenden Lodewijk De Vocht en zijn Cecilia-Chorale niet minder succes met de uitvoering van de ‘Rubenscantate’.

Wie de verslagen van al die manifestaties heeft gelezen of naar de relaisuitzendingen heeft geluisterd, zou wel kunnen gewagen van een uiteindelijke en beslissende overwinning van de Peter Benoit-Idealen. Minder zeker zal diegene zijn die, als steller dezes, zes maanden lang steden en dorpen bezocht waar een Peter Benoit-herdenking werd gehouden.

Een oprechte en zuivere muzikale geestdrift ontstond alleen te Luik en te Namen, alhoewel wij niet ontkennen dat de leiders dit succes handig in de hand hadden gewerkt. Te Luik, sloot Flor Alpaerts zijn programma met ‘Humoristische Jubelgroet’ waarin het ‘Beiaardlied’ en het ‘Waar kan men beter zijn’ hand in hand gaan. Zulke symbolische Belgische eenheid maakte te Luik de beste indruk, wat misschien nog bewijst dat de separatisten aldaar minder talrijk zijn dan men wel wil laten geloven. Te Namen geschiedde ongeveer iets gelijkaardigs. De Cecilia-chorale zong als toegift het Naams volkslied, wat door het publiek luidruchtig werd toegejuicht.

Wij zijn de eerste om ons te verheugen over het nationaal karakter dat officieel werd gegeven aan de herdenking en wij zijn ook overtuigd dat Alpaerts en De Vocht veel beter de betekenis van Benoit hebben verdedigd en doelmatiger zijn kunst verspreid dan de aanvoerders van zekere lawaaierige manifestaties te Brussel en te Antwerpen, waar alleen bewonderaars in de zaal zaten welke niet dienden overtuigd te worden.

In het Vlaamse land werden wij trouwens van manifestatie tot manifestatie door een onaangename indruk bevangen. Een paar uitzonderingen in acht genomen als te Oostende, te Harelbeke of te Tienen, kregen wij ongeveer overal de indruk, dat de figuur van Benoit slechts een aanleiding was. Deze inrichters waren van wal gestoken omdat het Peter Benoit-Fonds wat voorbarig van radio-uitzendingen had gewaagd en dat in de geest van het meerendeel onzer volks- of culturele verenigingen de radio het beste middel is om de aandacht op eigen

[p. 252]

werking te vestigen en... wat geld in het bakske te brengen. Anderen gebruikten de dekmantel van de kunstprestatie om een politieke manifestatie te houden, waarbij men dan een publiek kon te pakken krijgen dat in normale omstandigheden geen politieke vergaderingen bijwoont.

Voor het muzikaal programma van deze manifestaties werd doorgaans geen grote inspanning gedaan; de inrichters stelden zich tevreden met de kleinkeus Benoit-composities, die het gemakkelijkst uit te voeren is. Voor de markantste werken of voor de idealen van de meester hadden zij doorgaans weinig kommer. Het publiek moest maar blindelings de lofbazuinen aanzetten en als de geestdrift niet warm genoeg was, zou een flinke Vlaamse Leeuw er doeltreffend voor zorgen.

Men bedenke even, dat de Vlaamse pers in het algemeen weinig aandacht gunde aan het Peter Benoit-spel te Harelbeke, dat zeer ongelegen kwam, juist voor de plechtigheden aan de IJzertoren. Het spel van Harelbeke symboliseerde op schitterende wijze al de idealistische betrachtingen van de meester en bracht bovendien, op het gebied van het openluchtspel, een technische vernieuwing vol onverwachte mogelijkheden voor de toekomst. De Vlaamse kunst vernieuwen was dat niet het eerste ideaal van Benoit? En wie zulks doet in naam van de meester, kan dan ook niet beter zijn nagedachtenis eren.

Toen ik op 11 Maart, tijdens de plechtige Mis te Harelbeke, achteraan het koor ging staan en over de schouder van een zanger naar de muziek keek, fluisterde de zanger vlug:

- Kijk niet te veel, mijnheer, dat is geen fameuze muziek.

De uitlating heeft mij niet eens verbaasd, doch het gefluister, zo wat achterbaks, stelt ons meteen in het brandpunt van het Benoit-geval.

Omdat Benoit als politieke aanvoerder werd gesteld, moet ook zijn muziek buiten alle critiek staan. Al wat hij geschreven heeft is geniaal en daarmee uit. Daar waar geen enkele toonkundige het zou aandurven het oeuvre van Liszt, Berlioz of zelfs van Beethoven als onberispelijk te verdedigen, is de minste noot van Benoit heilig. Dat tekort aan critiek tegenover de meester belemmert de verspreiding van zijn werk. Doorgaans, en het was weer het geval voor een groot deel van het herdenkingsjaar, wordt slechts de aandacht gevestigd op de Peter Benoit van de ‘Rubenscantate’ en van al de gelegenheidscantaten, waarmede de meester de ‘feestklok van Vlaanderen’ werd. Juist dat gedeelte van zijn werk is gebonden aan tijdsomstandigheden en daardoor ook gebonden aan extra-muzikale toestanden, vol gevoelswaarden voor de Vlamingen, doch met Vlaamse voor de Vlamingen alleen. Vandaar een beperking van de uitstraling van de Benoit-muziek, beperking waarvan wij zelf de schuld dragen.

Wij vergeten dan verder, dat de hedendaagse Vlaamse jeugd een bredere muzikale inwijding geniet dan de jeugd van vijftig jaar geleden. Uit die inwijding groeit een critische zin, die niet bereid is zo maar zonder meer te aanvaarden wat men onder de dekmantel van politieke betrachtingen wil beheiligen.

[p. 253]

Wij moeten ons dan ook niet verwonderen over uitlatingen, zoals men enkele maanden geleden in ‘Wording’, het tijdschrift van het ‘Algemeen Verbond der Oudleerlingen Bonden’, lezen kon.

‘Zo hebben wij dit jaar kunnen beleven hoe, dank zij de bourgeoisie, Benoit tot een nieuw symbool is uitgegroeid. Het beste bewijs, dat van Benoit haast alleen nog maar de naam bekend was, dat zijn werken haast zeldzaam worden uitgevoerd, terwijl iedere uitvoering nu voorafgegaan wordt door het Vaderlands Lied en de Vlaamse Leeuw.

‘Dit Benoit-jaar, dat door de enen positief beaamd, door anderen weer met een sceptisch glimlachje bekeken wordt, laat twee mogelijkheden open: Of Benoit belandt terug in de halve vergetelheid, waarin hij door gebrek aan blijvende artistieke waarden verzeild was, of hij krijgt een plaatsje in de stofferige rij van onze symbolen, waar hij in gezelschap van Jan Breydel en Pieter De Coninck, naast Conscience, die zijn volk leerde lezen, de Benoit wordt, die zijn volk leerde zingen.’

Bij eerste lezing is men geneigd deze uitlating van een student als een jeugdige onbezonnenheid glimlachend voorbij te gaan. Doch zelfs indien deze woorden zonder nadenken werden neergepend, wat niet het geval is, veropenbaren zij een geestesgesteldheid, die de uitstraling van het Benoit-jaar in de toekomst wel onvruchtbaar zou kunnen maken.

Dat de jeugd Benoit bij de ‘stofferige symbolen’ wil ter zijde stellen, is in de grond minder kwaad dan het woord ‘stofferig’ zeggen wil. Een cultureel patrimonium kan op niets anders berusten dan op ‘stofferige symbolen’. De beste wijn berust ook in stofferige flessen. Doch de jonge essayist gaat veel verder: ‘Benoit wordt nog slechts uitgevoerd als het Vaderlands Lied en de Vlaamse Leeuw er bij komen!’

Hiermede wordt brutaal de waarheid gezegd. Daar waar Liszt, Smetana, Grieg, Glinka, tijdgenoten van Benoit die in eigen land ongeveer dezelfde strijd als de meester voerden, nog haast dagelijks op alle programma's in de wereld verschijnen, blijft de naam van Benoit slechts beperkt tot Vlaamse programma's.

Er blijft alleen te onderzoeken of die toestand het gevolg is van onvoldoende muzikale waarden of van een verkeerde belichting van het oeuvre van de meester.

Benoit kan moeilijk loskomen van ‘De Feestklok van Vlaanderen’, een symbool dat slechts een deel van zijn werk omvat, het deel dat gaat van de ‘Rubenscantate’ tot de dood van de meester, met daartussen een poging tot ontsnapping aan het actualiteitscomponeren met ‘De Rijn’. De hoogtepunten van het cantate-werk krijgen wij met de ‘Rubenscantate’, ‘Conscience Herdacht’ en ‘De Wereld in’ die, alhoewel streng plaatselijk van inspiratie en betekenis, door de eigenaardigheden van de melodische taal tot het peil van algemene kunstwaarde uitgroeien, zonder nochtans de normen van de volkskunst te boven te gaan. In de andere cantaten heeft Benoit heel veel geofferd

[p. 254]

aan het vlugge bestellingswerk. Hij was er zich wel van bewust en met ‘De Rijn’ poogde hij aan de begrenzing van de Vlaamse gemeentepleinen te ontsnappen om terug de baanbrekende taal te gebruiken van ‘Lucifer’ of ‘De Oorlog’.

De blinde bewonderaars van Benoit hebben daar anders over beslecht. Zij verloochenen de louter muzikale arbeid van de meester. Kost wat kost moet hij de ‘Feestklok van Vlaanderen’ blijven en de jeugd krijgt het recht niet haar neus verder te steken dan vijftig jaar geleden. De figuur van de Vlaamse baanbreker wordt dus een rem voor de geestelijke ontwikkeling van de jonge Vlaming.

Dat te Harelbeke door Corneel Mertens en Antoon Van de Velde met het Benoit-onderwerp een kunstwerk werd opgebouwd, dat in de evolutie van het massaspel een mijlpaal stelde, dat ‘De Oorlog’ te Brussel eindelijk het groot publiek trof als het werk van een vooraanstaande toondichter uit het romantisme van de jaren 1870, dat de Luik en te Namen de Waalse bevolking voor de eerste maal in spontane geestdrift losbrak, dit alles is voor de politieke Benoit-vereerders zonder betekenis, indien daarop geen ‘Vlaamse Leeuw’ volgen kan. Te Brussel, na de uitvoering van ‘De Oorlog’, waarvoor de beste Vlaamse koren zich maandenlang hadden ingespannen, gunden de politieke aanvoerders geen drie minuten applaus aan de hoogstaande kunstprestatie. Leonce Gras en de talrijke zangers konden gaan, indien zij na de lange afmattende uitvoering er geen ‘leeuwen-toegift’ bijbrachten. Wat Leonce Gras verwezenlijkt had, de lange weken herhalingen, de inspanning van de diensten van de Omroep, de kunstbetekenis van een werk dat totnogtoe in de algemene Europese muziek niet de plaats heeft gekregen dat het opeisen mag, alles werd weggevaagd. ALDUS SCHENEN DE AANWEZIGEN DE WOORDEN VAN DE STUDENT TE BEAMEN... HET WERK VAN BENOIT IS SLECHTS NOG EEN SYMBOOL...

Men denke nu niet, dat ik de ‘Vlaamse Leeuw’ als lied misprijs. Muzikaal staat het hoger dan de ‘Brabançonne’ en het is zeker het enig nationaal lied van het heroïsche genre, dat met de ‘Marseillaise’ kan worden vergeleken. Doch geen enkele Frans burger denkt er aan, hoe chauvinistisch hij ook is, na de uitvoering van een meesterwerk van Berlioz, de ‘Marseillaise’ te zingen. Hij is er van overtuigd dat iedereen Berlioz' composities als meesterwerken erkent en voelt het dan ook niet noodzakelijk met wapperende vlaggen strijdend ter verdediging klaar te staan.

Arm Vlaanderen, dat kost wat kost arm blijven wil en aan eigen krachten zo schijnt te twijfelen, dat bij de minste gelegenheid naar de stalen pantser en de goedendag wordt gegrepen.

In het werk van Benoit kan nog geen onderscheid worden gemaakt. De voorkeur gaat naar het genre van de ‘Rubenscantate’, geschikt voor het opluisteren van volksfeesten of nationale hoogdagen. ‘Lucifer’, ‘De Oorlog’, ‘De

[p. 255]

Rijn’, de kleine mis, de baanbrekende opvattingen van het lyrisch drama, werden stilaan in het vergeethoekje verdreven en aldus ook steriel.

Slechter kon de baanbrekende geest van Benoit niet worden gediend. Die onvruchtbaarheid neemt onverbiddelijk toe met de jaren. Het kunstleven blijft niet staan. Onze jongeren komen in aanmerking met allerlei buitenlandse stromingen, stromingen waarin de tijd van Benoit al lang werd opgenomen. Deze brengen nieuwe muziekvormen, die zo ver van Benoit staan, dat de jongeren zelfs geen schakels meer vinden om de grote schepper van het verleden in de actualiteit van het algemeen muziekleven met eerbied te benaderen. Van daar de stofferige symbolen; van daar een misprijzen waarvan de Vlamingen zelf de schuld dragen. Stilaan wordt het te laat. Het muziekleven gaat zijn gang en Benoit blijft opgesloten in zijn tijdelijke politieke functie, die heden nog slechts een gedeeltelijke verantwoording heeft, daar de oogmerken van de meester, voor wat de vervlaamsing van het muziekonderwijs betreft, tot verwezenlijking zijn gekomen. Zijn voortleven als toondichter kan voor de toekomst slechts op muzikale waarden berusten, zoniet wordt Benoit het symbool dat door de medewerker van ‘Wording bij de stofferige museastukken werden gerangschikt.

Tijdens een lezing in een der randgemeenten van het Antwerpse, heeft de h. A. Corbet het gewaagd de eigenaardigheden van de Benoit-muziek te omschrijven op zuivere muzikale gronden, om aldus de juiste plaats van de meester in de ontwikkeling van de Europese toonkunst aan te wijzen. In zijn dankwoord meende de burgemeester het noodzakelijk de zaken terug in orde te brengen. Hij begreep best, dat spreker Benoit beoordeelde met de maatstaven van de wetenschap, doch al de Antwerpenaren stonden tegenover het werk van Benoit met hun hart... en dat volstond.

Wel ja, dat volstaat voor eigen huis en kring, dat volstaat misschien voor Antwerpen, doch dat volstaat niet meteen voor Vlaanderen in het bijzonder en voor het buitenland in het algemeen. ‘Mijn kind, schoon kind’, is een streng persoonlijke beperking en verwekt altijd wat spot.

Te Brussel werd, in het Paleis voor Schone Kunsten, bij de aanvang van het Benoit-jaar de ‘Rubenscantate’ op een luidklinkende ‘Vlaamse Leeuw’ begroet, maar door geestdriftige bewonderaars die zelden of nooit een concertzaal bezoeken. De gewone concertbezoeker ging met een glimlachje naar huis, terwijl de verstokte tegenstander van de Vlaamse culturele opstanding, tot de geruststellende overtuiging kwam, dat het gevaar van een Vlaamse culturele overwinning nog niet zo dreigend was. Alleen gaf hij toe, dat de bont gekleurde volkstoon van het hoogste gehalte is, doch van een gehalte dat haast folkloristisch beperkt blijft.

Ik ben overtuigd, dat die misprijzende veroordeling had kunnen vermeden worden, indien een vereniging die toch de naam van ‘Kunst en Kultuur’ draagt, met ‘Lucifer’ voor de dag was gekomen.

Toen ik later vernam dat de Belgische Nationale Radio-Omroep van plan was ‘De Oorlog’ in een Vlaamse stad te geven, daar het Paleis voor Schone

[p. 256]

Kunsten nog te klein was voor de grote bezetting, heb ik aangedrongen om, zelfs ten koste van een bezettingsvermindering, het werk te Brussel op te voeren. In het belang van Benoit zelf hechtte ik meer waarde aan het oordeel van de Brusselse critici dan aan de luidruchtige manifestaties die te Antwerpen of te Gent zouden kunnen plaats vinden. De strijd van Benoit moest te Brussel gaan en ‘De Oorlog’ heeft het te Brussel gewonnen. Eindelijk zijn de deskundigen alhier algemeen tot het besef gekomen, dat Benoit veel meer betekent dan de begrenzing van de ‘Barde van de Vlaamse strijd’; dat in het werk van Benoit, alle tijdverhoudingen in acht genomen, baanbrekende kiemen liggen die, spijtig genoeg, door de Vlamingen werden verwaarloosd.

Dat laattijdige is heel het pijnlijk uitzicht van de Benoit-figuur. De Vlamingen, in wier dienst hij zijn kunst heeft gesteld, hebben er voor gezorgd dat die kunst vruchteloos zou beperkt blijven tot een geschiedkundig tijdperk. Te laat kwam ‘De Oorlog’ om de uitstraling van het Benoit-jaar doeltreffend in het buitenland te verzekeren.

De roekeloze uitvoeringen van zeer beperkte programma's, opgemaakt met de blinde ogen van de liefde, zal zwaar wegen op de toekomst van de Benoit-esthetiek. Haar leven is afhankelijk van het werk van de hedendaagse toondichters. De kloof tussen hen en Benoit is haast niet meer te overbruggen en wordt nog stelselmatig vergroot door het kortzichtig vlaggenwaaien, waarin de scheppende jeugd geen enkele stof tot vruchtbare arbeid vinden kan.

Willem PELEMANS