De Vlaamse Gids. Jaargang 36

[p. 151]

‘Roerloos aan zee’ en het existentialisme

HERMAN TEIRLINCK heeft in ‘Het Laatste Nieuws’ van 16 Januari 1952 op tamelijk afkeurende wijze geschreven over ‘Roerloos aan Zee’. Ik denk er niet aan hierop te antwoorden. Een boek moet zijn verdedigingsmiddelen in zich dragen of het mag verdwijnen. Teirlinck wijdt echter een hele alinea aan wat hij mijn ‘met vraatzucht ingezwolgen existentialime’ noemt en in een volgende zin van zijn artikel schrijft hij letterlijk: ‘Want dit is een louter betoogd existentialisme...’ Meteen sluit hij mijn boek aan bij de existentialistische stroming en schaart hij zichzelf onder de Vlaamse critici, die in ‘Roerloos aan Zee’ de ‘intrede van het existentialisme in onze literatuur’ begroet hebben. Nu zou het mij geenszins hinderen beschouwd te worden als een existentialist, indien ik dat inderdaad was. Maar ondanks de voordrachten die ik over het existentialisme gehouden heb, ben ik dat pertinent niet, en ik vraag de toelating dat even te mogen bewijzen.

Met ‘Roerloos aan Zee’ heb ik gepoogd een moderne, naoorlogse roman te schrijven. Nu is het waar, dat iedere roman, die hedendaagse spirituele, politieke en philosophische problemen behandelt, automatisch opgenomen wordt in een speciaal klimaat dat onze tijd eigen is en dat inderdaad zijn scherpste expressie heeft verkregen in de existentialistische literatuur, te meer dat deze literatuur de moderne problemen het nijpendst heeft gesteld en er een eigen terminologie heeft aan verleend. Maar behoren deze problemen, dit klimaat van angst en ontreddering, en deze bepaalde woordkeus exclusief tot het existentialisme? Antwoordt men affirmatief op deze vraag, dan accuseert men de oppervlakkigste karakteristiek van een groot aantal werken, die verder niets of zeer weinig te zien hebben met elkander. Dan komt men tot de alleszins dwaze catalogering, waardoor Sartre en Malaparte, Koestler en Beckett, Genet en Eliot naast elkander in het existentialistisch rijtje komen te staan. En dan is ‘Roerloos aan Zee’ inderdaad een existentialistisch boek. Maar dan zal het niet moeilijk zijn om te bewijzen, dat niet mijn boek, maar ‘Rolande met de Bles’ de eerste uiting is van het Vlaams existentialisme!

In de grond weet echter iedereen, dat het existentalisme een afgelijnde philosophische school is - met niet eens een eigen esthetiek! - en nu wil ik even aantonen, dat ‘Roerloos aan Zee’ precies het tegenovergestelde naar voren brengt van wat door het existentialisme verklaard wordt.

Korte tijd na de Bevrijding liet Jean-Paul Sartre in het communistisch weekblad ‘Action’ een recht van antwoord verschijnen (het artikel werd overgenomen in ‘Lettres’ van Januari 1945), waarin hij op bevattelijke wijze uiteenzette wat het existentialisme eigenlijk betoogt. Daarin geeft hij volgende definitie van het existentialisme: ‘L'existentialiste tient au contraire, que chez l'homme - et chez l'homme seul - l'existence précède l'essence’, hetgeen hij als volgt verklaart: ‘Cela signifie tout simplement que l'homme est

[p. 152]

d'abord et qu'ensuite seulement il est ceci ou cela. En un mot, l'homme doit se créer sa propre essence; c'est en se jetant dans le monde, en y souffrant, en y luttant qu'il se définit peu à peu; et la définition demeure toujours ouverte; on ne peut point dire ce qu'est cet homme avant sa mort’. Wie ziet niet, dat in ‘Roerloos aan Zee’ daarentegen een streng, een Jansenistisch determinisme heerst? Zowel voor Herman Kempadel als voor Mathieu Delarue is het probleem: de vrijheid. En in mijn roman wordt dat probleem al geëvoceerd op bladzijde 9. Maar Delarue zal zijn vrijheid veroveren; Herman Kempadel verovert niets, kan ook niets veroveren, vermits hij voor altijd gebonden is aan wat is. Dat wordt altijd weer herhaald in het boek, en het martelende bewustzijn dat zij nooit méér zullen zijn dan wat ze zijn, brengt al mijn personages naar de radeloosheid. Kon ik nog verder afwijken van het existentialisme?

Stelt men tegenover de essentie van het existentialisme deze van mijn boek, dan bevindt men zich voor dezelfde kloof. ‘Roerloos aan Zee’ is een roman, waarin een categorie mensen, die uiterlijk tot de katholieke godsdienst behoort maar innerlijk ieder betrouwen in de Kerk verloren heeft, zich toch niet kan vrij maken van haar geloof in God. Juist uit dat Godsbestaan ontstaat de menselijke roerloosheid van deze groep en haar ondergang. Voor haar is heel het leven een hopeloze poging om God uit te schakelen.

De hierboven aangehaalde definitie van Sartre toont duidelijk aan, dat de existentialistische opvattingen regelrecht indruisen tegen deze van ‘Roerloos aan Zee’. De existentialist, hij weze dan atheïst of christelijk, neemt alleen de menselijke existentie in zijn gezichtsveld op, dat is het worden van de mens. Het zijn van God ontsnapt volledig aan zijn greep. vermits hij het niet existentieel kan beleven. Sartre, die zeer dikwijls verklaard heeft dat hij een atheïst was, heeft zich als existentialist toch nooit willen uitlaten over het Godsbestaan. Kierkegaard noemt God de vrijheid bij definitie; zijn wetten of daden zal de mens nooit kennen of ervaren. Vandaar dat de existentialist op een of andere wijze toch steeds ‘la part de l'homme’ kiest. Ook de personages van ‘Roerloos aan Zee’ trachten dat te doen (Herman in de eerste plaats), maar gevangen in hun bewegingloosheid en hun tijdloosheid tegenover God, kunnen zij daar niet in gelukken en gaan ten gronde in de mate, dat zij trachten te ontsnappen aan hun fataliteit.

Men ziet dat ik, met ‘Roerloos aan Zee’ vrij te pleiten van ieder existentialisme, mijn positie niet vergemakkelijkt heb. Misschien wordt het nu pas duidelijk hoe juist Herman Teirlinck mijn boek verder gezien had, toen hij schreef, dat ik door mijn pessimisme op de adem van de duivel vaarde. Daarover beslisse iedere lezer voor zichzelf. Ik heb slechts willen bewijzen, dat mijn duivel in ieder geval geen existentialist was!

Jan WALRAVENS