De Vlaamse Gids. Jaargang 36

[p. 124]

Spiegel van vroeger en nu

4.

ONLANGS moest ik als lid van een jury voor een letterkundige prijs vijftien romans en jeugdboeken lezen. Ik heb er 103 uren aan besteed. Ik begin nota te nemen van mijn al meer dan eens gedevalueerde, zg. kostbare tijd! ‘Le labeur de la prose’... wanneer men me nog vragen durft, welk het verschil is tussen poëzie en proza, zal ik de nieuwsgierigen en weetgragen voortaan antwoorden: poëzie is korte- en proza lange-afstandsliteratuur. Hoe langer een gedicht wordt, hoe meer het op proza begint te gelijken.

De bevindingen die ik opgedaan heb zijn velerlei, en trouwens dezelfde als bij vorige, gelijksoortige wedstrijden. In een tijd waarin het voor een handige-bliksem soms gemakkelijker is volksvertegenwoordiger te worden dan concierge-in-een-openbare-instelling en in een land daarenboven waar zelfs de hoogst geplaatste personen een brabbeltaaltje mogen spreken (als zij maar hun legendarische goede wil hebben betoond), moet het ook niemand verwonderen dat zelfs halve-analfabeten zich met de beste woordkunstenaars durven meten, onder het motto: Elk zijn kans en je kunt nooit weten!

Je krijgt handschriften te lezen, waarin de beekjes nog maar steeds hun ‘kabbelende golfjes’, onder het welwillende en vermoeide oog van ‘de wegzinkende dagvorstin’, voortstuwen; en ondanks het feit dat de geografie een souvereine en autonome wetenschap is geworden, blijft diezelfde Zon ‘haar gouden stralen over het aardrijk uitgieten’, generaties van vlijtige opstelverbeteraars ten spijt! De heldin die in dat rijk van cliché's wandelde, gaat ten slotte zitten ‘als een stenen beeld’. Ik, lezer, ook...

Dan is er de jongeheer die zijn bewondering voor een boek van Elsschot onmiddellijk afreageerde in een zeer bleek afkooksel. ‘Komt het maar af’, laat hij zijn Boorman tot diens Laarmans zeggen. Maar niemand brengt het er goed af: Elsschots koren werd epigonenkaf.

Verder maken we kennis met een werk, waarin de auteur met verschillende vormen van het persoonlijk voornaamwoord overhoop ligt. Hij haspelt ‘gij, u en je’ door elkaar zonder onderscheid des persoons. Die gedurige aarzeling tussen Hollands en Vlaams taalgevoel speelt hem parten en de goede man zal waarschijnlijk Buysse, Sabbe, Claes, e.a. benijd hebben die hun personages maar dialect lieten of laten spreken.

Een ander gewaagt van een ‘stempel’ die zijn helden en heldinnen ‘hun leven lang moeten meesleuren’, en van jongelui met hun ‘dansende kuiten als wegwijzers van het beloofde land’. Deze goed uit zijn ogen kijkende meneer is zijn originele beeldspraak nog niet volkomen meester en heeft blijkbaar ook nog last van iets anders. Ook de spelling moet hij nog grondiger leren. Er zijn mensen die hun ganse leven naar school zouden moeten gaan (als leerling wel te verstaan).

[p. 125]

Nummer vijf ziet in de roman het vogelvrij verklaarde gebied waarin men al mag laten doen en gebeuren wat op school, kantoor of in huis moet worden verboden, en hij heeft het over ‘het leven zo vuil en lelijk’ en vindt, bij monde van een personage, ‘liefde inferieur en vergankelijk’. Terwijl hij ‘mama vervoegen’ laat (als een werkwoord), toont hij ons een ‘saterse vrouw’ (die nota bene met ‘devote pasjes’ loopt) en ‘een beest’ van een jongeling en goochelt hij nog met andere, zg. gedurfde termen. Welk beschavingspeil reeds werd bereikt, blijkt uit de typering van een heldinnetje: ‘haar papa gespogen’! Dank je wel! En ik weet bij voorbaat wat zo'n jonge auteur, die brandt van verlangen om de nachtmerries van zijn verbeelding en van zijn ervaringswereld in een reeks boeken een definitieve vorm te geven, mij zou antwoorden: - Ja, maar Walschap e.a. (Het eeuwige verschil, mijn beste, tussen willen en kunnen. Groei recht, niet krom!)

Debutant-nummer-zus woont allicht in een dorp dat hem weinig of geen vermakelijkheden biedt en om zich niet te vervelen schrijft hij historische en psychologische romans. Hij heeft Huizinga en Freud gelezen, maar tot nu toe geen tijd gevonden om het onderscheid te snappen tussen leeftijd en ouderdom. Verder bleven enkele bladzijden uit zijn spraakkunstboek als het ware onopengesneden. Over een personage zegt hij: A. ‘was wel gekend als een losbol maar hij was katholiek en een katholiek is altijd nog beter dan een protestant’. Dergelijke (on)zin werd geschreven op nog geen vijf km. afstand van het Brugse Europa-College! Een verblinde, voor wie nu eenmaal de dorpskerktoren de Mount Everest betekent en zijn dorp de hoogvlakte van Pamir! Wanneer hij een woeste scène van baldadige Spaanse soldaten moet schetsen, schrikt hij voor die ongewone taak terug, legt zijn pen neer en deelt de ontgoochelde lezer mede: ‘Zulke taferelen zijn eigenlijk te wreed om te beschrijven’. Ja, bange kerel, Kloos zei het reeds; de Kunst is een vreselijke Godin. Breek je pen en doe iets anders...

Beginneling-nummer-zo vegeteert eveneens in een ander door de beschaving nog niet bereikt oord. Wel heeft hij, blijkens zekere uitlatingen, Gorter, Rimbaud, Aafjes en Karel van den Oever gelezen, doch deze hele en halve ‘groten’ hebben hem niet uit zijn moeras kunnen redden. Ook hij is lang nog niet rijp voor de geest die een ‘Europa’ moet mogelijk maken. Naar aanleiding van een mop meent hij: ‘Het was een grapje, zoals er soms wel worden verteld onder lui, die liefst de pastoor maar niet aan huis ontvangen’. Laten de pastoors zélf hem maar terechtwijzen, want zij weten beter.

Probeerder-nummer-zoveel heeft iets, doch niet alles uit zijn schoolboeken onthouden. Enerzijds schrijft hij fouten, anderzijds boekentaal. Een mooi resultaat, waarachtig. ‘Ga nu naar gindse pomp’, laat hij een dorpsonderwijzer ‘midden die stilte’ en ‘neven de bank’ tegen diens leerlingen bevelen; en een oud vrouwtje vertelt aan haar kleinkind over een olifant die haar ‘aandacht trok’...

[p. 126]

En knoeier-nummer-nul heeft ‘nooit geen minuutje’ tijd gehad om zich eens ernstig op zijn schrijftaak toe te leggen. Opnieuw naar de reeds zo overbevolkte school, man!

Zelfs auteurs, die al een zekere faam verdiend of onverdiend genieten en door sommigen om meestal extra litteraire redenen over het publiciteitspaard worden getild, zouden liefst een boek minder schrijven en de ‘teruggewonnen’ tijd besteden aan eigen stijlvervolmaking. Het is best mogelijk dat ik de verdiensten van volksschrijver X onderschat; maar ik zal hem zeker onmiddellijk wat hoger taxeren, als hij (die dan toch ook de stijl van een Elsschot, een Gijsen, een Gilliams en andere van zijn tijdgenoten kan bestuderen, minder moeilijk om te ontcijferen dan Middeleeuws archief) zonder genade in al zijn boeken uitdrukkingen schrapt die doodversleten zijn en dringend door nieuwe, juister, genuanceerder vervangt, cliché's zoals de volgende: ‘zoeven als molenwieken’, ‘zwijmelen van het lachen’, ‘een lied om bij te knielen’, ‘naast hem troont de schone edelvrouwe’, ‘als een muur van ijzer en staal’, ‘vechten met ware doodsverachting’. Versleten stijlkleren dragen heeft niets met ‘eenvoud’ te maken, maar is m.i. een teken van geestelijke armoede of slordigheid.

O Vlaanderland, met uw terecht geroemde ‘weiden als wiegende zeeën’ maar ook, helaas, met uw tot ‘Dietse Groten’ opgeblazen pygmeeën.

5.

PAPIERSNUFFELAAR heeft weer iets gevonden, een drietal exemplaren van wijlen een ‘Nieuw Nederlandsch Tijdschrift’, met dun, gescheurd, groen kaft. De nummers zelf: stevig papier. Jaartal 1883, tweede jaargang. Verscheen de 10^de en de 25^ste van elke maand en was gewijd aan ‘Vlaamse Beweging - geschiedenis - letterkunde - poëzie - toonkunde - beeldende kunsten - toneel - natuurkunde - wetenschappen - enz.’ En ‘met medewerking van voorname letterkundigen’.

Na van mijn verbazing te zijn bekomen dat de natuurkunde in 1883 blijkbaar een zeer aparte wetenschap moet zijn geweest, ging ik op zoek naar bekende namen en ik moest me tevreden stellen met volgende: Theelen, Van Geel, Heeren, Remy, Van Ettenhoven, Van der Schoepen, Burchard en Wilfried Vonkheerd. Beken met mij. lezer, dat wij door de litterairhistorische panoramisten (van Jonckbloet tot Jonckheere) schromelijk onvolledig zijn ingelicht geworden. Door nieuwsgierigheid gedreven, las ik voort en verder, dat de uitgevers verzocht werden twee recensie-exemplaren voor boekbespreking te zenden. Nu gaat het andersom: zij sturen er een en vragen twee bewijsnummers.

Ik draaide het ding eens om en zag dat de drukker ook Theelen heette. Haha, schrijver en drukker, ideale combinatie.

In een verhaal, ‘Klaas Nulens’, bewijst Theelen het werk van de Lovelings meer dan aandachtig te hebben gelezen; en ook Vondel heeft hij onthouden, want op volgende zin ligt de eeuwenoude schaduw van een overbekend Von-

[p. 127]

deliaans vers: ‘niet de tranen die biggelen op de wangen, maar zij die druppelen op het hart, doen het meeste zeer’. Albrecht Van Geel hoorde te Hasselt ‘Filomeles lied’ en zag ‘hoe schoon, hoe lief de vliet / Zijne golfjes henenschiet’. Lodewijk Heeren is al even waterzuchtig. Hij ontdekte in zijn dorpsnovelle ‘Schoone Lena’ (zuster van Celia en zovele andere 19^de-eeuwse, blozende bleeksnoetjes) ‘ene molenrijke rivier’ met ‘kabbelende waters langs weelderige weilanden en bekoorlijke beemden’. En Heeren zélf erkent dat het door hem gemaalde landschap ‘op den natuurminnenden wandelaar een zonderlingen, betoverenden indruk’ maakt. We verwijlen niet al te lang bij Lena's voorhoofd (en deze bladzijde), ‘waar de deugd een maagdelijke waas op legde’, en luisteren thans naar Remy (‘geboortig van Oolen’) die ons een gedicht schenkt: ‘Bij mijne Benoeming als briefwisselend lid ener letterkundige vereniging te Antwerpen’. Lach niet met deze litteraire verbindingsagent, die Auctor voorafging. Als ‘kind der hei’ roept hij onze welwillendheid in: ‘Dus verwacht niets groots van mij’.

In de Letter- en Kunstchroniek wordt het reglement afgedrukt van een toneelprijskamp voor drama's en blijspelen, uitgeschreven door Concordia uit Tongeren. Als voorwaarde staat o.a. vermeld: ‘zonder vrouwenrol’. Arme Vlaamse toneelkunst, die nog niet eens een blozende maagd op de planken mocht laten zuchten. Geen wonder dat roman en gedicht haar voorbij zijn gesneld. Rodenbach's ‘Gudrun’ was dus voor Tongeren verboden goed; de Germaanse Goedroen, geen spek voor Ambiorix' bek.

In een volgend nummer ‘sleept de maand Juni nogmaals haar bont kleed over de aarde’, zonder dat de drukletters in opstand komen tegen deze onzedelijke voorstelling. Jan Van Ettenhoven doet de ‘jongens juichen’ en de ‘meisjes blozen’, om te kunnen rijmen met de onvermijdelijke ‘rozen’. Ons oog valt op de naam van een Utrechtse toneelmaatschappij uit die dagen: ‘Jan Van Beers’. Nogmaals een bewijs dat de Vlaamse dichter ook door Holland als een grote meneer werd beschouwd. Te Delft bestond er een toneelvereniging ‘Tollens’. Tollens en Van Beers: luid galmende exponenten van een periode die toen haar einde naderde.

Wilfried Vonkheerd vertelt een gruwelijke moordgeschiedenis: Twee medeminnaars vechten op leven en dood... in een beek, nadat de eerste het meisje heeft gewurgd. Allesbehalve roos-kleurig. En ditkeer kabbelt het water niet. Burchard Vonkheerd laat zich in de ballade ‘Krijgsmoed’ de bardenbaard niet afdoen door zijn broeder-oom-neef-zoon-of-vader Wilfried; zijn soldaten ‘beuken en hakken en worstelen en strijden. - Zij verwen den bodem met bloed purperrood’. Rode beek en rode grond, een bloederig nummer voorwaar, dat Aprilschrift!

Uit de ‘Brugse Beiaard’ wordt een stuk overgenomen van een heetgebakerde Hollander F.G. over de Vertalings-woede: ‘Taalstrijders’, brult deze F(iere) G(eus), ‘weert met hart en ziel de vertaalde stukken opdat men alleen opvoere: oorspronkelijk voor het Nederduits toneel geschre-

[p. 128]

ven werk. Gene verbastering, doch in alles zuiver, zo zuiver als kristal, te werk gaan’. En het N.N.T. van 1883 had er kunnen aan toevoegen: zonder vrouwenrol!

Een paar malen heeft Burchard-met-de-vurige-naam bijna de ware poëzie te pakken, soms hoort hij werkelijk die ‘stem der poëzij’; maar daarna ‘wabbert’ en ‘kabbelt’ en ‘davert’ en ‘siddert’ en ‘brult’ hij er weer op los. De Seyn vindt het Buitenleven ‘een oefenplaats van deugd’ en het ‘baart genoegen’, opdat de landman zou kunnen ‘zwoegen’ en de dichter zou kunnen zingen ‘zo voor ouderdom als jeugd’.

In de Letter-en Kunstchroniek van Juni '83 wordt gewag gemaakt van Conscience's fel verzwakte gezondheidstoestand. De redactie (die, zoals ze uitdrukkelijk mededeelt op elk kaft, ‘alleen aansprakelijk is voor de ongetekende opstellen’) knoopt er een zeer edele beschouwing aan vast in onhandige en verkeerde beeldspraak: ‘Men mag van dezen moedigen werker zeggen dat bij hem het lemmer de schede versleten heeft’.

Een welsprekend bewijs dat deze koene ‘strijders’ nooit een wapen in handen hebben gehad, ja zelfs nooit aardappelen hebben geschild voor hun vrouw! Onnodig trouwens, haar plaats was in de keuken, niet op het toneel, niet in de salon, niet op het forum...

Ziedaar dus wat laat licht geworpen op het tijdschrift van drukker-verteller-toneelschrijver Nicolas Theelen uit Tongeren. Gij glimlacht (met mij), om wat hij toen maar heeft gebracht met zijn N.N.T. Maar nu we zoveel verder staan, nu we betere dichters en prozaïsten hebben, turen we vergeefs de horizont af naar een half dozijn Theelens die te Tongeren, te Tienen, te Turnhout, te Temse en te Torhout als schrijver-drukker-uitgever diensten zouden kunnen bewijzen aan onze letterkunde. Want het moet niet al in de grote steden geconcentreerd blijven. En zelfs dààr kunnen wij, vrijzinnige schrijvers, het aantal uitgevers die voor ons iets willen doen op de vingers van één hand tellen.

J.S.