De Vlaamse Gids. Jaargang 35

[p. 627]

Bij de onafhankelijken
Over de waterkluisgeneratie

TOEN Jan Schepens me vroeg om tijdens deze ‘Dagen van de Vlaamse Gids’ het woord te voeren namens mijn generatie, heb ik, helaas, dadelijk en tamelijk lichtzinnig toegezegd. Helaas én lichtzinnig.

Inderdaad, wanneer ik dan later, met het oog op deze lezing, in de litteraire wolkenkrabber op de hoogte van mijn tijdsverdieping begon rond te kijken, werd ik met ontzetting gewaar, dat ik eigenlijk geen generatie bezat. Kan men zich iets ergers indenken voor een literatuur-historicus of criticus, die ik, voor de gelegenheid, moest zijn: geen generatie te hebben!

Geen generatie te hebben waarop netjes een bordje kan geplakt worden, die op een rijtje op een bepaald rek kan geschikt worden, met gemeenschappelijke kenmerken, met een verzamelbanier, en met bovenal een bepaald -ISME.

Ik zat nog in dezelfde verlegenheid toen vriend Schepens me in mora stelde met het wensbevel: titel uwer spreekbeurt per retour a.u.b. Welk motto moest ik nu boven dat samenraapsel van dichters en dichteressen van mijn tijd plaatsen? Er moest zo iets gevonden worden als ‘le club des sans-club’ of als ‘het syndicaat der ongesyndiceerden’.

Hier dan is het Vlaamse Perswezen me plots ter hulp gekomen. Ik druk mijn erkentelijkheid uit aan de Vlaamse sportreporters, en verontschuldig me tevens voor het gepleegde plagiaat, door uit de rubrieken der wielersport de titel ‘Bij de Onafhankelijken’ te hebben geplukt.

Bij de Onafhankelijken. Voorzichtigheidshalve heeft men het dan toch nodig geacht er tussen haakjes bij te voegen: over de Waterkluisgeneratie. Dit brengt meer duidelijkheid, maar meteen ook beperking.

Wanneer ik zegde, dat ik in de literaire wolkenkrabber rondkeek op mijn verdieping, dan bedoel ik de tijdsverdieping van omstreeks 1935, dan geldt het de dichters die aan het woord begonnen te komen, die hun debuut maakten ongeveer tussen 1933 en 1937.

Sommige critici spraken aanvankelijk over ‘de generatie van 1935’, benaming die echter later verdrongen werd door ‘De dichters van de Waterkluis’, door Urbain Vande Voorde nog omgevormd tot ‘De dichters van de Waterkant’.

Van waar deze ‘Waterkluis’? Jongeren die, zoals Luc Van Brabant het eens gezegd heeft, door de poëzieluizen worden gebeten zoeken, trouw aan de eeuwige en schone leuze dat men enkel schrijft voor zichzelf, zo vlug mogelijk gepubliceerd te worden. Heel een kunst en moeilijk op te lossen probleem, want uitgeverijen die verzenbundels willen publiceren, en dan nog wel verzenbundels van debutanten zonder naam, bestaan meestal enkel in het rijk der verbeelding dezer debutanten.

[p. 628]

Welnu, deze jonge slachtoffers van de poëzieluizen van omstreeks 1933 hebben het geluk gehad een Paul De Rijck te hebben gekend. Paul De Rijck, die student was aan de Gentse Universiteit, zelf last had van het poëtisch ongedierte en op eigen hand een uitgeversbedrijf op touw zette.

Na een paar publicaties over jeugdbeweging en een paar dichtbundels, stak hij in 1934 van wal met de uitgave van een reeks maandelijkse, later tweemaandelijkse schriften, die hij noemde ‘Cahiers van de Waterkluis’. Paul De Rijck woonde te Sint Amandsberg aan de Nijverheidskaai, langs de boorden van de welriekende Scheldewateren. Vandaar deze ‘Waterkluis’.

In tegenstelling met wat dikwijls wordt gedacht en geschreven, waren de ‘Cahiers van de Waterkluis’ geen tijdschrift. Het waren tweemaandelijkse uitgaven, doch elk nummer vormde op zichzelf een volledige verzenbundel, bij uitzondering een prozawerk. Dezelfde formule werd later door René Verbeeck gebruikt voor de ‘Bladen van de Poëzie’ en, na de bevrijding, door de ‘Spiegelreeks’.

Dank zij Paul De Rijck konden aldus een aantal jongeren, terecht of ten onrechte, onverhoopt aan het woord komen.

Uit alle hoeken van het Vlaamse land kreeg De Rijck manuscripten toegezonden. Aldus werden in de opeenvolgende reeksen ‘Cahiers’ een aantal jongeren aan elkaar verbonden, als het ware enkel door een uitgeversband.

Wij vinden in de Waterkluisreeksen o.a. dichtbundels van Luc van Brabant, Bart Vrijbos (pseudoniem van Paul De Rijck), Julia Tulkens, Johan Daisne, Eugenie Boeye, Maurits De Doncker, Marcel Coole, Herman De Cat en mijzelf.

Welnu, de meeste van deze jonge auteurs waren voor elkaar onbekenden, hadden met elkaar niet het minste persoonlijk contact. Alleen zij, die aan de Gentse universiteit studeerden, zoals De Rijck, De Cat, Johan Daisne en ikzelf kwamen met elkaar in voeling, ook met Maurits De Doncker, die te Gent woonde, doch in feite tot een ietwat oudere generatie behoorde.

Deze jongeren van 1935, of beter gezegd, de namen dezer jongeren werden eenvoudig bijeengebracht door het feit, dat zij in de ‘Waterkluis’ publiceerden en ook omdat ze soms verzameld tot de lezer kwamen in de kleine bloemlezingen, als ‘Oase’ I en II, ‘Elf van de Poëzie’, die insgelijks door Paul De Rijck werden samengesteld en uitgegeven.

Voor het overige waren er geen banden, en de titel dezer lezing ‘Bij de Onafhankelijken’ is dus wel zeker gerechtvaardigd.

Inderdaad, wat zijn ‘onafhankelijken’ in de wielersport?

Het zijn de renners, die buiten alle ploegverband hun kans lopen. Ze rijden voor geen invloedrijke fietsmerken en zijn volledig op eigen kunde en krachten aangewezen. Ze vechten ieder voor zichzelf. Wanneer ze bandbreuk hebben of ander defect, wanneer ze langs de weg door een physieke of morele inzinking worden overvallen, dan kunnen ze niet rekenen op enige hulp, dan blijven ze eenzaam en alleen om alles door te bijten. Dat zijn onafhankelijken! Doch komen zij over de eindmeet, komen ze zegevierend over de eindmeet, dan is

[p. 629]

het omdat ze wat in het lijf hebben, dan hebben zij, meer dan wie ook, recht op de bloemen en op de kus van de sportieve jongedame.

De generatie van de ‘Waterkluis’. Lode Monteyne schreef in 1937 over hen:

Zij strijden elk voor zichzelf. Zij hebben geen banier waarop hun leuzen geschreven staan. Zij gehoorzamen niet aan enig bevel en kennen geen wachtwoord. Zij bezitten geen theoreticus welke hun voorhoudt, hoe hun kunst zijn moet en langs welke wegen zij zich ontwikkelen moeten. Hoe anders verging het hun onmiddellijke voorgangers: de expressionisten die zich rond het tijdschrift ‘Ruimte’ hadden geschaard en de ‘mannen van 't Fonteintje’ welke zich opwierpen als de voortzetters van den arbeid der ‘Van Nu en Straksers’ wier machtige steun hun dan ook ten deel viel. Buiten de periodiek ‘De Cahiers van de Waterkluis’ was er niets dat hen bond. Zij bezaten geen gemeenschappelijk credo. Ze waren geheel aan zichzelven overgelaten, prijsgegeven aan stuurloosheid.

Monteyne maakte verder nog deze rake opmerking, tevens een prik voor Ruimte- en Fonteintjesmannen:

Dat ze geen strijdend tijdschrift hebben opgericht om daarin critiek (?) uit te oefenen wegens de wetten van den onderlingen bijstand, ziedaar zooveel fouten tegen de litteraire strategie, waarvan deze jongeren thans (in 1937) de naweeën ondervinden.

Dit gemis aan gemeenschappelijke en luidruchtige strijdleuzen kwam ook duidelijk naar voren toen in 1935 een deel der mannen van de ‘Waterkluis’ te Gent het tijdschrift ‘Prisma’ stichtten: ‘Tweemaandelijksch Kultureel Tijdschrift der Vlaamsche Jongeren’ met in de redactieraad o.a. de namen van Maurits De Doncker, Paul De Rijck, Herman De Cat, André Mandrycxs, Herman Van Snick.

In het voorwoord tot het eerste nummer schreven wij als meest kenmerkend, zozeer kenmerkend, dat het in de volgende nummers als motto op het kaft werd overgedrukt:

De kamp voor taal en recht heeft de grondslagen gelegd voor een beschaving van internationale betekenis... De levensbrand is over gans Vlaanderen geslagen als een hoogste nood. Thans, nu de allernoodzakelijkste STRIJD gestreden is, breekt de tijd aan van evenwichtig, wilskrachtig, zelfbewust OPBOUWEN. Vlaamse jongeren! ‘MEELEVEN’ is de leus.

Een leuze, die vaststelt dat de ‘allernoodzakelijkste strijd gestreden is’; een leuze die niet roept een ‘weg met dit of dat’, doch enkel zegt MEELEVEN, is een mooie leuze, maar is geen leuze die een sterke band kan doen ontstaan. ‘Prisma’ heeft het tot twee jaargangen gebracht.

Dit gebrek aan luidruchtig geformuleerde gemeenschappelijke betrachtin-

[p. 630]

gen heeft in den beginne de gevestigde critici en onze gearriveerde voorgangers doen schrijven, dat het met de poëzie bij de jongeren gedaan was.

Inderdaad, over het algemeen, wanneer de critici bij de jongeren geen afgetekende gemeenschappelijke kenmerken vinden, wanneer de jongeren zelf geen gemeenschappelijke kenmerken onder het motto van een of ander ‘-isme’ uitbazuinen, dan missen deze critici een houvast en dan vinden zij, dat het met de dichtkunst slecht gesteld is.

Hetzelfde gebeurt thans ook tegenover de jongste generatie, die aan het woord begon te komen na de tweede wereldoorlog.

Daarom, volgende raad aan deze jongste debutanten: Stoort er U niet aan; twijfel niet aan uw dichterlijke generatie; werkt voort, want de toekomst zal uitwijzen wat uw generatie in het lijf heeft en de toekomst zal uw eigenlijke kenmerken aan het licht brengen, kenmerken die zeker nu reeds aanwezig zijn in uw oeuvre, doch enkel in potentie, meestal verborgen, of schijnbaar verborgen.

Zo is het de Waterkluizers, de mannen van de ‘Waterkant’ vergaan.

Naarmate de jaren verder gingen en het werk der jongeren, die in de ‘Waterkluis’ debuteerden, zich verder ontwikkelde... ofwel bleef steken, zag men niet alleen welke persoonlijkheden de generatie van 1935 voortbracht, doch begon men ook, na meer dan tien jaar, in het werk van de voornaamsten van de Waterkluisgeneratie dan toch zekere gemeenschappelijke kenmerken te ontdekken.

André Demedts in zijn werk ‘De Vlaamsche Poëzie sinds 1918’ vernoemt als voornaamste dichters van de Waterkluisgroep: Johan Daisne, Marcel Coole, Herman De Cat en mijzelf, die hij onderbrengt in de afdeling der ‘moderne realisten’, Luc van Brabant, Julia Tulkens, Maurits De Doncker, die hij elders klasseert, doch die in feite ook tot de ‘Waterkluis’ behoren. Zelf zou ik nog willen vermelden, onze tweede Waterkluisdichteres, Eugenie Boeye.

Nu dan, welke gemeenschappelijke eigenschappen bracht de ontwikkeling van het werk van voormelde dichters naar voren?

Reeds dadelijk valt het op dat zij bijna allen ‘vrijzinnigen’ zijn, zoals men dat pleegt te noemen.

Dit lijkt wel ongewoon, wanneer men nagaat dat Paul De Rijck, de promotor van de ‘Cahiers’, gelovig en rooms-katholiek godsdienstig was én is. Onwillekeurig moet ik denken aan de goede, niets vermoedende hen, die na het uitbroeden van schijnbaar onschuldige eieren, tot haar grote verwondering de snaterbekken van brutale eenden ziet te voorschijn komen. Tot grote verwondering, doch niet tot afschuw. Dit hoeft gezegd te worden: Paul De Rijck, welke vreemdsoortige wezens er in zijn ‘Waterkluis’ ook werden uitgebroed, heeft deze wezens nooit verloochend en heeft ze steeds met belangstelling en vriendschap gevolgd.

Het tweede en voornaamste kenmerk, achteraf gebleken, berust in een bepaald realisme.

Niet ten onrechte spreekt André Demedts over ‘moderne realisten’.

[p. 631]

Het is echter een realisme dat niets gemeen heeft met materialisme. Het is een gaan tot de werkelijkheid, tot de werkelijke mensen en dingen rondom ons. Niet om deze werkelijkheid zelf, doch om zonder het negeren van de mensen en de dingen zoals ze zijn, zonder het negeren der werkelijkheid uit deze werkelijkheid, uit deze realiteit rondom ons de krachten, de gedachten en de schoonheid op te wekken.

Magisch realisme, zegde later Johan Daisne. ‘De Dromen van de Werkelijkheid’ heette mijn tweede verzenbundel, die in 1937 bij de ‘Waterkluis’ verscheen. Denk ook aan het ‘Meeleven is de Leus’ in het voorwoord van het tijdschrift ‘Prisma’ en aan het motto ‘poëzie voor en door het leven’ van het poëzietijdschrift ‘Klaverendrie’, gesticht door de drie Waterkluizenaars Johan Daisne, Luc van Brabant en Marcel Coole.

Ik meen ook dat in dit doordringen van de werkelijkheid en doordrongen worden door de werkelijkheid de oorsprong ligt van dat andere gemeenschappelijke kenmerk, dat de critiek thans ontwaarde in het werk der Waterkluis-generatie: nl. afkeer voor alle opgeschroefde gevoelens en afkeer voor alle opgeschroefde, holklinkende, bombastische taal.

Deze vrees voor opgeschroefdheid leidde dan bij een aantal der Waterkluizenaars tot een neiging om eigen ontroering schroomvallig, zoveel mogelijk te verbergen. Verbergen, ofwel achter spot en ironie, ofwel door het gebruik van het verhalende gedicht, het anecdotische, de ballade bijvoorbeeld.

Over het algemeen kan de critiek hier in Vlaanderen niet over de baan met dit inhouden en verbergen der ontroering. Ironie, zelfspot, in de Poëzie met een grote P wordt als een ketterij beschouwd. André Demedts spreekt dan soms over ‘een misopvatting van de poëtische schoonheid’.

In zijn roman ‘De Twee Vrienden’ zegt August Vermeylen ergens: ‘het innigste kunt ge alleen op een onnatuurlijke toon mededelen... Quasi humoristisch en innerlijk blozend...’

Waarom zou dat in de poëzie een zonde zijn?

Waarom ook zou een verhalend, anecdotisch gedicht (een ballade) minder ECHT zijn, minder poëtisch schoon, meer cerebraal dan een vers, waarin de emotie rechtstreeks wordt verwoord, waarin hart of gemoed zich rechtstreeks uitspreekt en blootgeeft? In een goede ballade ligt evenveel ontroering, is er evenveel uitdrukking van gevoel vanwege de dichter als bij lyrische poëzie.

Waarom mag een dichter in zijn werk geen kind van zijn tijd zijn? De moderne mens is toch zo romantisch-expansief niet meer. Waarom móet een dichter van deze tijd het zijn, om niet van cerebraliteit beschuldigd te worden?

In een voordracht over het drama ‘Hernani’ zegde Marcel Achard in zijn Franse, lichte maar rake boulevardierstijl:

Deux personnes qui s'aiment aujourd'hui, et nous avons la preuve qu'on s'aime en 1949 comme au temps de Roméo et Juliette ou de Tristan et Isolde, - n'ont qu'une idée: se le faire comprende, oui... mais surtout sans se le dire.

[p. 632]

Le jeune homme qui a trop lu Victor Hugo et qui se hasarde à placer un timide ‘je t'aime’ se fait vertement remettre à sa place par un vigoureux: ‘ne sois pas crétin!’
Nous sommes laconiques, et, malgré ce laconisme, compliqués, peutêtre par excès de pudeur.

Door het inhouden der gevoelens bij middel van de objectivering van het onderwerp in het gedicht, of b.v. door ironie, door de emotie veeleer te suggereren dan uit te spreken, ontstaat er een spanning, die, voor wie ze aanvoelt, ongemeen ontroerend is. Deze spanning bereikt, mijn inziens, dieper trillende effecten, dan wanneer de gevoelens vrij en direkt worden uitgestort.

Ziedaar dan deze enkele, min of meer gemeenschappelijke kenmerken van de generatie van de ‘Waterkluis’.

Tijd ontbreekt om de voornaamste dichters van de ‘Waterkant’ afzonderlijk te behandelen. Moest ik het doen, dan zou U dadelijk aanvoelen hoe, ten slotte, nog steeds ons enig hoofdkenmerk is gebleven: de verscheidenheid, het ontbreken van gemeenschappelijke leuze en banier, het wars zijn van elk litterair gareel.

Het belang en de grootheid van een litteraire generatie zit hem inderdaad niet in de gemeenschappelijke kenmerken die zij vertonen, maar in het oeuvre van blijvende waarde, dat door de dichters van een bepaalde tijd wordt geschapen.

M. Rutten schreef op lapidaire wijze terecht:

Wat zou dat, indien sommige dichters zg. gezamenlijke karakteristieken vertonen, maar er nauwelijks toe komen een vers te schrijven, dat als een wonder aan onze geestelijke horizon opbloeit!

Het verheugt mij tot deze ‘generatie van de Waterkluis’, tot deze ‘Onafhankelijken’ te behoren, omdat deze dichters, door eigen kracht en werk, werden wat ze zijn, en, - om terug te keren tot de wielersportterminologie, - omdat geen van hen zich als litterair wieltjeszuiger naar de eindstreep laat trekken.

Herman VAN SNICK