De Vlaamse Gids. Jaargang 35

[p. 389]

De toekomst van de pers

‘ALLES wat dit boek aan ideeën naar voren brengt, zal aanvaard worden over 50 jaar’. Dat voorspelde L. Hoyack over zijn eigen werk ‘De toekomst der machine’ en een van de ideeën, die hij daarin naar voren bracht, was, dat de krant de gesel is der moderne wereld. Twintig jaar zijn over die bewering en die voorspelling heengegaan en de wereld schijnt nog niet op de weg naar het besef, dat de krant een gesel is aan welks slagen zij zich moet trachten te onttrekken.

In de Verenigde Staten is sedert 1940 het aantal aan universiteiten verbonden afdelingen voor journalistiek met elf gestegen, zodat op de 773 universiteiten er nu 550 een dergelijke afdeling bezitten.

Nu ja, Amerika! Maar het gaat er in de Oude Wereld niet anders toe. Sedert het einde van de oorlog zijn zich in België, bij het sedert een kwarteeuws te Brussel bestaande Instituut voor Journalisten, leergangen in de journalistiek aan de universiteiten te Brussel en te Leuven komen voegen. In Nederland heeft de universiteit te Nijmegen de journalistiek in haar programma geschreven. De cursus in het perswezen van de universiteit te Freiburg (Zwitserland) is pas enkele jaren oud. Naar uit een publicatie van Augustus 1948 blijkt, werd te München en te Aken een journalistenschool opgericht, naast de voor 1940 bestaande instituten voor dagbladwetenschap te München, Münster, Halle en Leipzig. De in deze zelfde publicatie aangekondigde oprichting van een instituut voor dagbladwetenschap en van een journalistenschool te Berlijn, is wellicht intussen een feit geworden.

Deze enkele bijzonderheden hebben niet tot doel een overzicht te bieden van de huidige stand van het onderwijs in de dagbladwetenschap of in de practische journalistiek. Ze willen alleen maar bewijzen, dat dit onderwijs in de jongste jaren een flinke uitbreiding heeft gekregen. Het zal daarbij geen krantenlezer ontgaan dat, zoals uit talrijke aankondigingen in de rubriek Onderwijs blijkt, de instellingen voor onderricht per brief zich meer dan vóór 1940 op de journalistieke opleiding toeleggen.

Die toenemende belangstelling voor het onderwijs in de journalistiek wijst er op hoe in brede kring geloofd wordt, dat de pers nog een lange toekomst voor zich heeft. Wij wensen hier na te gaan of deze verwachting op goede gronden rust.

Vooraf echter, menen we, behoort onderzocht te worden of de pers, in het huidig stadium van haar ontwikkeling en in de heersende omstandigheden, een taak te vervullen heeft, die het de moeite loont aan haar toekomst enige aandacht te wijden.

De pers, zoals we haar thans kennen, bestaat pas een goede eeuw, namelijk sedert ze de volledige vrijheid veroverde en sedert, door de afschaffing van het zegelrecht en het invoeren van de publiciteit op grote schaal, de prijs van

[p. 390]

de krant in zulke mate kon verlaagd worden, dat deze binnen ieders bereik kwam. In dat betrekkelijk korte tijdsverloop heeft de krant een voorname plaats veroverd in de samenleving en is zij zo goed als onontbeerlijk geworden. Van de krant immers verwacht de mens van deze tijd inlichting en voorlichting, die de gebeurtenissen van heden op de voet volgen en de gebeurtenissen van morgen laten voorzien en in hun betekenis en gevolgen toelichten.

Daarbij is de pers hoe langer hoe meer in het openbaar leven de rol van tolk en vaak ook deze van bemiddelaar tussen volk en gezag gaan vervullen. De critiek en de wensen van de openbare opinie brengt zij tot uiting en zij is de spreekbuis voor het antwoord en de verantwoording van de overheid.

Wanneer de Engelse journalisten, op het einde van de achttiende eeuw, eindelijk vrije toegang tot het Britse Lagerhuis hadden verkregen om over de parlementaire debatten verslag uit te brengen, zei hun de toenmalige premier: ‘Gij zijt de vierde macht!’

Niet ten onrechte is die benaming de pers bijgebleven, terwille juist van de rol die zij in de moderne samenleving vervult en die berust op haar macht, al zo zeer als deze rol een factor van haar macht vormt.

De pers heeft het democratisch regime helpen invoeren; ze helpt het ook in stand houden. Haar invloed maakt het haar mogelijk bemiddelend en verzoenend tussen volk en gezag op te treden. Door haar voorlichting doet ze de diepst ingrijpende hervormingen aanvaarden, laat ze sociale hervormingen, die slechts één klasse ten goede komen, ingang vinden bij de andere lagen van de bevolking. Als zodanig is de pers een element van maatschappelijke vrede, vervult zij in het openbaar leven een functie, die Burke wellicht voorzag, toen hij haar de vierde macht in de staat noemde.

Staatszaak is ieders zaak geworden. Daarom is voorlichting van het volk onontbeerlijk. De pers alleen bezorgt deze niet en waar ze het doet, gebeurt het ongetwijfeld niet steeds in de beste richting. Maar ze doet het op de wijze, die bij het publiek ingang vindt meer dan enige andere.

Vermits de meezeggenschap van het volk zich thans van het politieke over andere terreinen aan het uitbreiden is, zal de pers in de naaste toekomst nog grotere betekenis krijgen als bron van voorlichting. Zij zal immers haar aandeel te dragen hebben in de sociale en economische voorlichting, welke straks onontbeerlijk zal zijn voor het behoorlijk vervullen van de taak waarmee b.v. de afgevaardigden in de ondernemingsraden belast zijn en voor het uitoefenen door alle belanghebbenden van een controle op de uitoefening van het mandaat van deze afgevaardigden.

Het zo dikwijls met welgevallen geciteerde woord van Balzac: ‘Si la presse n'existait pas, il faudrait ne pas l'inventer’, heeft derhalve niet meer betekenis dan de eerste de beste boutade. De pers heeft mee het aanzijn helpen geven aan de democratie en thans is zij er zo zeer mee vergroeid, dat de normale werking van dit regime niet meer denkbaar is zonder haar. Volk en gezag hebben behoefte aan informatie en voorlichting, hebben behoefte aan een tolk, die

[p. 391]

tegenover beide partijen zijn eigen vrijheid, zijn eigen ‘vrije zeg’ handhaaft.

De actie van de pers moet zich trouwens thans reeds tot een veel ruimer gebied dan dat van de nationale gemeenschap uitstrekken. Zij heeft het hare bij te dragen tot internationale toenadering en samenwerking. Niet langer in het ijle weg kan zij dat doen of in de dienst van een of ander ver verwijderd ideaal. Sedert het einde van de oorlog heeft de internationale samenwerking concrete vormen aangenomen en de openbare opinie moet als het ware op deze samenwerking afgestemd worden, in de nieuwe internationale atmosfeer geacclimateerd worden, en te gelijk zeer precies ingelicht worden over de voordelen en de offers aan bepaalde vormen van internationale samenwerking verbonden.

Zeker, deze taak is niet voor de pers alleen weggelegd. Maar de pers heeft iets op de andere methodes van meningsverspreiding voor. Zij kan snel, gedurigaan, op ruime schaal en naar gelang van de dagelijks wisselende omstandigheden de zaak van de internationale toenadering dienen.

Wat kan nu de pers hinderen in de uitoefening van haar taak en, zo niet haar voortbestaan, dan toch haar ontwikkeling onmogelijk maken?

In de eerste plaats het bewind. Aan de macht is eigen, dat zij alle andere macht buiten haar naar zich toe wil trekken en opslorpen om ze aan haar eigen bedoelingen dienstbaar te maken. Hoe moeilijker de omstandigheden waarin het bewind wordt uitgeoefend, hoe sterker deze tendens naar het inpalmen van alle macht zich laat gelden. Ten aanzien van de pers lijkt de klassieke methode tot beknotting van de persvrijheid er als volgt uit te zien: de exploitatievoorwaarden zo zwaar te maken, dat de kleine kranten verdwijnen en de grote slechts door directe of indirecte staatshulp in het leven kunnen gehouden worden. Op die enkele grote bladen is de greep van het bewind immers gemakkelijker en doeltreffender te handhaven dan op een bonte verscheidenheid van kleine en grote kranten.

In tijden van schaarste en reglementering kan het bewind zijn druk op de pers bijna ongehinderd uitoefenen. Toewijzingen van papiercontingenten, beperken van de prijs van de krant en van de publiciteit - op een ogenblik dat zo weinig plaats voor publiciteit beschikbaar blijft! - zijn hiertoe uitstekend geschikte middelen.

Onbegrensd is het initiatief van het bewind in dezen echter niet. De ervaring, tijdens de voorbije jaren in de dictatuurstaten opgedaan, heeft immers bewezen, dat een van het bewind afhangende pers haar lezers verliest. Wil derhalve het bewind de pers als middel tot beïnvloeding blijven gebruiken, dan moet het haar een zekere mate van vrijheid, en vooral van vrijheid tot critiek, laten. De inmenging van het gezag vormt dan ook geen dodelijk gevaar voor de pers als zodanig, wel voor de vrijheid van de pers.

Lange tijd hebben velen gemeend, dat de techniek, waaraan de pers zoveel te danken heeft, de doodgraver van het dagblad zou worden. De wet waarnaar deze profeten hun voorspelling richtten, kan aldus samengevat worden: wanneer de gesproken mededeling gelijke tred houdt met de gebeurtenis, dan wordt

[p. 392]

het schriftelijk relaas van deze laatste overbodig. Welnu, deze eventualiteit wordt verwezenlijkt door de nieuwsberichten in de radio.

Het voorziene gevolg is echter uitgebleven. De pers handhaaft zich niet alleen, maar neemt nog uitbreiding, tengevolge juist van de radiofonische berichtgeving.

Zoals het gemeenlijk gaat wanneer de feiten zich niet volgens de vooraf uitgestippelde theorie blijken te gedragen, heeft men naderhand zeer behoorlijk verklaard waarom het niet anders kon of de radio moest de verspreiding van de pers ten goede komen.

Wijzen wij enkel op wat ieder vaststellen kan. De krantenlezer zoekt 's ochtends in zijn krant het eerst naar de berichten, die hij de vorige avond door zijn luidspreker gehoord heeft en die hem getroffen hebben. Hij zoekt, volgens een ook op andere gebieden voorkomende reflex, naar de schriftelijke bevestiging van de mondelinge mededeling. Doorgaans, en dat is een van de sterkste troeven die de pers achter de hand houdt, krijgt de lezer veel meer dan deze schriftelijke bevestiging. De krant bezorgt hem uitvoerige bijzonderheden, commentaar en illustratie bij het bericht. Dit is een van de verklaringen voor het feit, dat de radio tot lezen aanzet en dus geen levensgevaar vormt voor de pers. Vooral niet in de landen met een vrije pers, want daar mag de lezer terecht hopen, dat hij in zijn krant heel wat te lezen zal krijgen wat de radio hem niet te horen geeft.

Tegen deze concurrent van buitenuit is de pers dus gewapend. Is ze het ook tegen haar eigen gebreken: de venaliteit, de zucht naar sensatie en de partijdige of volstrekt valse berichtgeving?

Deze gebreken vooral hebben de pers in haar geheel een kwade faam bezorgd bij hen die op onvoldoende gronden veralgemenen. Nooit strekken deze gebreken zich uit tot een gehele krant, nog minder tot de pers van gans een land. Wat één blad, één rubriek of één bericht verkerft, maken de andere goed. Elk blad heeft zich trouwens in acht te nemen voor de terechtwijzingen van zijn concurrenten, zowel als voor de vergelijkingen die de lezer met andere kranten maken kan. Daarbij doen de meerderheid van de kranten en de meerderheid van de journalisten bestendig aan onderlinge repressie en epuratie door hun dagelijkse polemieken. Ook is het veelzeggend dat, tussen de twee wereldoorlogen in, de strijd tegen de valse berichten niet gevoerd werd door politici of theologen, maar door de journalisten zelf. Zo werd te Parijs een informatiebureau voor de voorkoming en de weerlegging van valse berichten door journalisten opgericht en in het leven gehouden.

Tegen de kwalen van de pers ligt daarbij een correctief in het publiek. Het koopt en leest geen kranten om bedrogen te worden en - iets wat het zelf niet verhelpen kan - alle sensatie wordt het spoedig moe.

Een ander gevaar voor de toekomst van de pers zien enkelen in de hoge uitgaven welke een moderne dagbladonderneming vergt. In dit verband wordt vaak naar Frankrijk verwezen, waar heel wat kranten met ernstige financiële

[p. 393]

moeilijkheden te kampen hebben. De vraag is in welke mate die moeilijkheden inhaerent zijn aan de pers als zodanig. In Frankrijk hebben zich sedert de oorlog grondige wijzigingen voorgedaan in de politieke verhoudingen. Het is best mogelijk, dat deze wijzigingen ook het lezerstal van de bladen, en dus tevens hun financiële toestand, beïnvloed hebben. Sommige uit het ondergronds verzet ontstane bladen kunnen aan een voorbijgaande behoefte beantwoord hebben, doch zijn naderhand aan het kwijnen gegaan, de dag dat deze behoefte zich minder sterk liet gelden of door vroegere of weer nieuwe bekommernissen van het publiek naar de achtergrond werd verdrongen.

Professor Baudhuin heeft, niet zo lang geleden, de materiële exploitatievoorwaarden van het dagbladbedrijf in België onderzocht. Hij kwam tot de bevinding dat op het huidige ogenblik een hogere oplage en aanzienlijker inkomsten uit de publiciteit dan vóór de oorlog vereist zijn om het uitgeven van een krant renderend te maken.

Het kan moeilijk anders, vermits de pers op een steeds volmaakter maar ook duurder uitrusting aangewezen is, naarmate de techniek de berichtgeving, het drukken en de expeditie van de kranten versnelt.

In deze onontkoombare verhoogde uitgaven kan een bedreiging liggen voor het voortbestaan van kleine bladen, tenminste voor hun zelfstandig voortbestaan, want er zijn voorbeelden van dat ze zich trachten te redden door met andere organen samen te smelten of zich door een persconcern te laten opslorpen.

Hier weer richt het gevaar zich dus eerder tegen de volstrekte vrijheid van de pers dan tegen het voortbestaan van de pers als zodanig.

Wijzen wij er terloops op dat de persagentschappen dit gevaar trachten te verijdelen door de prijs van hun berichtendienst te bepalen in verhouding van het aantal lezers. Hoe geringer het aantal lezers, hoe lager de prijs voor de berichtendienst van deze nieuwsagentschappen.

Voor de publiciteit is een gelijkaardige regeling uiteraard niet mogelijk, maar de kranten met een beperkte publiciteit zorgen hier zelf voor compensatie. Ze bezorgen hun lezers doorgaans een minder aantal bladzijden dan de bladen met overvloedige aankondigingen, en dit zonder hun verkoopprijs te verlagen.

Een en ander laat ons besluiten dat in de toekomst, zoals in het verleden, vermoedelijk steeds bescheiden naast welvarende kranten zullen bestaan en de exploitatievoorwaarden niet zo spoedig de ondergang van de pers zullen ten gevolge hebben.

Zal het niet eerder de papierschaarste zijn, die er de bladen onder krijgt? Die vraag heeft enkele specialisten heel wat hoofdbrekens gekost en hun tevens stof bezorgd voor zwaarwichtig becijferende monografieën.

Krantenpapier wordt uit hout vervaardigd en nu is het niet ondenkbaar, dat de houtwinning op een bepaald moment het papierverbruik niet vermag bij te houden. Men heeft het papierverbruik op zeer schilderachtige wijze voor-

[p. 394]

gesteld, toen men berekend had, dat wanneer alle exemplaren van de oplage van één nummer van een Franse krant naast elkaar werden uitgespreid, zij een oppervlakte van 150.000 vierkante meter zouden bedekken.

Vooral wanneer het zo aanschouwelijk wordt voorgesteld, lijkt het volume van het papierverbruik indrukwekkend omdat het Franse voorbeeld door wie weet welk aantal landen en een nog veel aanzienlijker aantal kranten moet vermenigvuldigd worden. Maar de inspanning van de houtproducerende landen is even indrukwekkend. Zij zetten er, door onderwijs, wetenschappelijke opzoekingen, wettelijke maatregelen en staatscontrole, alles op om de houtproductie op peil te houden en de bebossingen uit te breiden. Andere landen, zoals Zuid-Afrika en de Verenigde Staten, doen aan bebossing op grote schaal om het klimaat van zekere gewesten gunstig te beïnvloeden en de schadelijke gevolgen van de erosie tegen te gaan. Vroeg of laat vinden de papierproducenten ook daar grondstof.

Niemand kan verzekeren of dit reservoir onuitputtelijk is, maar wel mag men vertrouwen stellen in het menselijk vernuft. Zoals het ontdekt heeft, dat niet alleen lompen, maar ook stro en hout tot papier kunnen omgevormd worden, zo zal het wel een nieuwe voor de papiervervaardiging geschikte grondstof of een nieuw voor het bedrukken geschikt product vinden, de dag dat de houtvoorziening ontoereikend mocht blijken.

Voor de toekomst van de pers is dan ook veel belangrijker dan het gevaar voor papierschaarste, de vraag of het publiek van de pers zal blijven willen.

Tegenover de bewering als zou de krant de gesel zijn van de wereld, hebben we de rol van de pers gesteld. Maar deze rol wordt niet op de volmaakst denkbare wijze vervuld. De pers is een jachtig bedrijf en overhaasting leidt tot oppervlakkigheid en vaak tot vergissing. De pers bezit een macht in de huidige samenleving en macht leidt licht tot machtsmisbruik. De krant is gebonden aan een commerciële exploitatie en deze moet succes veroveren, wil ze kunnen voortbestaan. Juist omdat dit succes onontbeerlijk is, bestaat het gevaar, dat het met minder eerlijke of minder verheven middelen nagestreefd wordt.

Zal het publiek eenmaal, samen met deze uitwassen, de pers zelf veroordelen en een evolutie naar bezonkener lectuur doormaken: van de krant naar het weekblad, van het weekblad naar het tijdschrift, van het tijdschrift terug naar het boek?

Er zijn geen aanwijzingen voorhanden dat deze evolutie zich voltrekken zal. Zij die er voorstanders mochten van zijn, moeten er evenwel mee rekening houden, dat alle producten van de drukpers nagenoeg dezelfde weg zijn opgegaan als de krant. Zij zijn alle aan dezelfde gevaren blootgesteld, op dezelfde wijze gevulgariseerd, zowel in de ongunstige als in de gunstige betekenis van dat woord.

Wat hiervan zij, het ligt in de macht van de journalist te verhinderen, dat het publiek zich van de krant zou afkeren terwille van haar gebreken en vergissingen. Daartoe dient hij zich, door zedelijke normen geleid, te houden aan

[p. 395]

zijn taak: een bepaald klimaat en een bepaalde mentaliteit te helpen scheppen door in het tijdsgebeuren en in de stromingen, die de wereld overspoelen, inlichting en voorlichting te geven, zonder zich door overhaasting, machtsmisbruik of jacht op succes van dat doel te laten afbrengen.

We hebben bij de aanvang gewezen op de uitbreiding van de instellingen voor journalistieke opleiding. We wijzen er hier nogmaals op, want deze uitbreiding toont aan dat men zich in de kringen van de pers en van de academici rekenschap geeft van de noodzakelijkheid van de vorming van bekwame, gewetensvolle journalisten. Deze instellingen geloven in de toekomst van de pers niet alleen, ze helpen tevens deze toekomst veilig stellen door het vestigen van een moreel en technisch gefundeerd journalistiek vakmanschap.

Marc VAN DEN BROUCKE