De Vlaamse Gids. Jaargang 35

[p. 286]

Een spectrografie van hedendaagse schrijvers

In Grandeur en misère van het Auteurschap, de inleidende studie tot Een Houding in de Tijd, - de bundel literaire essays die Pierre H. Dubois bij de uitgeverij Meulenhoff te Amsterdam liet verschijnen, - geeft de auteur een bepaling van de literatuur, zoals deze hem lief is. Literatuur is de uitdrukking van ervaring, waarbij de schrijver in praegnante vorm zijn persoonlijke reactie weergeeft op beleefde gebeurtenissen of op zijn contact met medemensen. De functie der literatuur is de mens dichter te brengen bij zijn werkelijkheid (die enkel een betrekkelijke kan zijn) en zodus zijn persoonlijke lotsbestemming te ontsluieren.

Bekend is de definitie der kunst: la Nature vue à travers un tempérament. Het lijkt wel alsof wij in deze enkel de term ‘Nature’ door ‘Vie’ hebben te vervangen om Dubois' bedoeling te omschrijven. Waarom deze substitutie? Waarom valt bij hem de Natuur in ongenade? Het is duidelijk dat, in voortzetting van de actie destijds door Menno ter Braak zo sarkastisch vinnig ingezet met zijn berucht Het Schrijverspalet, Dubois een groot gevaar meent te moeten zien in wat hij noemt ‘de traditionele Hollandse overschatting van het aesthetische, van de Schoonheid die geen schoonheid is, maar alleen zo genoemde verveling of zo genoemde leegheid’. Als exponent van deze nefaste tendens noemt de schrijver terecht: Ary Prins, die inderdaad de manie der geraffineerde beschrijving ad absurdum heeft ontwikkeld. Trouwens tot de Tachtigers in het algemeen wordt het verwijt gericht dat, naast verrijking onzer poëzie, zij zich ook schuldig hebben gemaakt aan vergiftiging der literatuur door overschatting van het aesthetische. Hier klaagt Dubois onbewimpeld Lodewijk van Deyssel aan met ‘zijn berekend en berekenend gegoochel’. Wij allen hebben in onze jeugd gedweept met het ronkende ‘Ik houd van het Proza...’ Maar wie thans met nuchter gemoed, bevrijd van de incantatorische roes, dit stuk herleest, zal veeleer de schouders ophalen dan in vervoering geraken voor fraaiigheden als: ‘Mijn ziel is een groot paleis dat ik met teederheid heb geplaveid’ of ‘De tranen mijner genieting weenen er tot vloeiend edelgesteente om de leden der geliefde’. Dit belet echter niet dat, zo men Dubois' thesis onmeedogend dogmatisch gaat toepassen, men het gevaar loopt de ogen te sluiten voor het superbe oeuvre van een Jacobus van Looy. Men vergete nooit de meditatie van de dichter: ‘Objets inanimés avezvous donc une âme?’ Dat de evocatie van de zogenoemde ‘levenloze’ werkelijkheid uitsluitend de schilders zou voorbehouden en de schrijvers ontzegd worden, ware een privilegie dat, zoals alle privilegies, louter willekeur zou betekenen.

[p. 287]

Een tweede gevaar voor de correcte beoordeling van literair werk, vormt, volgens Dubois, de traditionele neiging der Hollandse mentaliteit tot overschatting van het etische. Burgerlijk behoudzuchtig, zelfvoldaan, wars van echte intense geestelijke activiteit, staan de afstammelingen van vader Cats huiverachtig tegenover iedere ‘passion qui attaque le monde’. Ook de Russen moeten destijds dit compleks hebben vertoond. Tsjechow noteerde heel leuk: ‘Als ik een verhaal over paardendieven schrijf, dan verlangen mijn brave lezers steeds dat ik vooral niet nalate duidelijk te betogen dat het stelen van paarden iets ongeoorloofds is’.

Beslist niet talrijk zijn de Hollandse auteurs, in het bijzonder de romanciers, die aan Dubois' duidelijk genoeg geformuleerd ideaal beantwoorden. Zeker is er Louis Couperus, die een schrijver blijft van universeel formaat. Er is ook Multatuli, al ben ik, voor mijn part, soms geneigd de vraag te stellen of de etische obsessie ook deze temperamentvolle ‘redresseur de torts’ soms geen parten heeft gespeeld. Het is zodus niet verwonderlijk dat, behalve de inleidende studie en een polemisch artikel aan het adres der critici die Simon van het Reve, bij het verschijnen van zijn roman De Avonden, noch begrepen, noch fair behandeld hebben, Dubois zijn verdere essays uitsluitend wijdt aan buitenlandse auteurs: Henry Miller, Georges Simenon, Tsjechow, Camus, Gheorghiu, Lawrence en Merleau-Ponty.

Bij de lektuur van deze merkwaardige, werkelijk ‘erschöpfende’ studies, heb ik herhaalde malen gedacht aan de definitie, die Karel van de Woestijne eens gaf aan d'Oliveira, toen deze hem zijn oordeel vroeg over de Hollanders. De grote Vlaamse dichter deed het met een citaat, ontleend aan een Franse collega: ‘Le Hollandais est le monsieur qui veut se rendre compte et qui y parvient’. Zoals de spectrograaf van de astronoom de chemische bestanddelen der hemellichamen opspoort, zo ontleedt Dubois niet alleen tot in de meest subtielste bijzonderheden de inzichten welke aanwezig waren bij het concipiëren en het uitwerken van een boek, maar ook nog de vergezichten, die het opent. Men leze b.v. zijn rectificatie op het misverstand dat bij de meeste critici en lezers bestaat omtrent de erotiek en de obsceniteit bij Henry Miller, of het verrassend parallel tussen de geniale Balzac en Georges Simenon, ‘deze miskende, dat wil zeggen: op de verkeerde wijze erkende auteur’. Niet minder belangrijk is zijn confrontatie der twee prominente existentialisten: Sartre en Camus; waarbij het duidelijk is, dat Dubois' voorkeur uitgaat naar de minder philosophische, maar meer menselijk aangrijpende schrijver van La Peste. Ingenieus en ten zeerste overtuigend is vooral hoe de essayist nagaat welke precies de allegorische bedoelingen waren van Camus, zoals hij deze even in het motto van zijn boek ontsluierde. La Peste is geen soort roman-à-clef over de sinistere bezetting van Frankrijk, maar de kwaal is een grandioos symbool van alle physische of geestelijke ellende, waardoor de mens kan worden bezoedeld, vernederd of verminderd.

[p. 288]

De analyse van Gheorghiu's ‘La vingtcinquième Heure’ alsook van Merleau-Ponty's ‘Humanisme et Terreur’ brengt de essayist er toe een houding te bepalen tegenover de grote hedendaagse internationale politieke tegenstellingen. Dubois oordeelt, dat ons heil niet gelegen is links of rechts, vóór of àchter het IJzeren Gordijn; niet dààr waar een geloof aan een universele waarheid bestaat, maar wel in ‘ons vermogen tot soepelheid om ons een eigen waarheid eigen en persoonlijk te maken’. ‘Voor of tegen Amerika?’ of ‘Voor of tegen Rusland?’ - De persoonlijke verantwoordelijkheid verwerpt dergelijk al te simplistisch en categorisch alternatief. Hier menen wij duidelijk de voortzetting te horen van de onafhankelijke opvattingen destijds, in even beroerde tijden, verdedigd door de scherpzinnige Menno ter Braak, wiens rampspoedig einde een onherstelbaar verlies was voor de Nederlandse cultuur. Of Dubois een waardig opvolger zal blijken van de ‘Politikus zonder Partij’, kan op grond van dit éne boek nog niet uitgemaakt worden. Ik voor mijn part ontdek alvast in hem een even grote luciditeit in de ontleding der gestelde problemen, en alleszins een beter bevattelijke stijl en vorm, dan de soms nogal zwaar op de handse formuleringen van de auteur van het Carnaval der Burgers - hetgeen allicht verklaard wordt door de beïnvloeding die Dubois heeft ondergaan vanwege de Franse kultuur, welke doorgaans als een ‘klaarkan’ werkt, die de geestelijke vloeistoffen van haar onzuiverheden ontdoet. Anderzijds is zijn betoogtrant nooit zo heftig polemiserend en ook niet zo schilderachtig als die van de eveneens fel latijns georiënteerde Du Perron. Een Houding in de Tijd bezit ook de typisch Hollandse hoedanigheid der degelijkheid. Het is een boek, dat u een prettig gevoel schenkt van betrouwbaarheid; hetgeen zeker niet te versmaden is in een tijd waar zo menig would-be essayist met een apodictische muts er zo maar onvervaard op los gooit naar de meest willekeurige theorieën.

Raymond BRULEZ