De Vlaamse Gids. Jaargang 35

[p. 28]

Metafysische of causaal-mechanistische basis voor natuurverklaring?

TEGENOVER gelijk welk raadsel zijn er twee houdingen mogelijk: ofwel een ‘voorgevoel’ hebben van de oplossing, ofwel de oplossing methodisch ‘zoeken’ door een zorgvuldige analyse van de feiten. Eeuwenlang gold de eerste methode voor de énig toegelatene, na de Renaissance kwam de tweede in ere en thans weer zijn er stromingen aan het werk om de macht van het feitenonderzoek te breken ten gunste van de intuïtie.

Het dagelijkse leven en de geschiedenis van de wetenschap bieden inderdaad talrijke voorbeelden van onmiddellijk ‘aanvoelen’ van de oplossing zonder duidelijk voor-onderzoek van de feiten. Deze intuïtieve oplossingen zijn echter ongewoon, en voorbehouden aan speciale personen en speciale toestanden. De psychologie is nog niet in staat uit te maken of hier een bovenverstandelijk, extra-logisch vermogen optreedt, ofwel een uiterst snel verlopend inductief denkproces, waarbij de geniale oplosser toch, maar onbewust, de logische wetten volgt, en slechts bewust is van begin- en eindpunt. De meeste intuïtieve verklaringen blijven, net als voorheen, onbetrouwbaar. We weten maar al te goed dat vermoeden, voorgevoel en voorspelling, zonder feitenkennis, in gewone omstandigheden en bij gewone mensen, niets anders betekenen dan vooropgestelde meningen, stijfhoofdige geslotenheid en bijgeloof. Steeds heeft de metafysische houding onmachtig tegenover de natuurverschijnselen gestaan; een paar eeuwen feitenonderzoek hebben daarentegen voor vele geheimzinnige gebeurtenissen een zeer aanvaardbare verklaring bezorgd, en de daarbij betrokken natuurwetten dienstbaar gemaakt voor het geluk van de mensheid. De oude middeleeuwse methode, die ‘vond’ alvorens te ‘zoeken’ werd in het defensief gedrongen. Ze volgde de evolutie - of revolutie - onmachtig en vijandig, en ze gaf de waarde van de suksessen der tegenpartij slechts met veel tegenzin toe. Ze heeft daarenboven nooit opgehouden een soort guerilla tegen de jongere methode te voeren. Ze kon zich zelfs af en toe de weelde veroorloven van een zware aanval, en daarbij op de steun rekenen van markante persoonlijkheden.

Een van deze persoonlijkheden, en waarlijk een markante, is Plato. Plato was een gevoelig en verstandig ‘artist’, die zoals elk artist ‘het middel tot de waardigheid van het doel verheft’, zegt Prof. Janssens in een recente studie in de Revue de l'Université de Bruxelles. Hij kende aan het ‘begrip’ der dingen immers een transcendente waarde toe, en een superieure werkelijkheid. De interpretatoren van de grote Griek hebben met zijn brillante ideën een systeem opgebouwd, dat hij waarschijnlijk zelf niet zou goedkeuren. ‘Het Platonisme is een samenzwering van tweederangsgeesten, die constructies maakten uit scheppingen’. De aristocratische houding van de Grieken bracht een minachting voor de werkelijkheid van de feiten mede. Het begin van de

[p. 29]

dingen lag voor hen in de ‘geest’ zelf, en de logische deductie zou daaruit de natuurverklaring verschaffen.

Deze geesteshouding sluit volkomen aan bij de deductieve logica van degenen die ‘vinden’ vóór ze ‘zoeken’. Plato is daarom een grote steun geweest voor de middeleeuwse houding tegenover de raadselen der natuur.

In dat stelsel van deductief onderzoek moest de klassieke wiskunde tot grote bloei komen. Het verwondert ons dan ook niet dat Plato de kennis van de meetkunde als primordiale voorwaarde stelt bij het binnentreden in zijn Akademie. Voor hem is de meetkunde immers de deductieve wijsheid bij uitstek, zij vormt de enige en onmisbare weg tot de wijsbegeerte.

Plato heeft de betekenis van de klassieke meetkunde zeer juist ingezien. De negentiende eeuw stelde zijn zienswijze glansrijk in het gelijk. Deze meetkunde komt ons thans voor als een logische constructie, onafhankelijk van de werkelijkheid in haar deductieve gang, uitsluitend steunend op willekeurig te aanvaarden beginwaarheden. Zij is in zekere zin, zegt Prof. Janssens, een ‘geloof’ dat wegens zijn intuïtieve grondslag, ook zijn secten bezit ‘en zijn particuliere kerken, al volgens de profeet Euclides, Lobatsjevskiej of anders heet’ en ‘dat zijn openbaring heeft in zijn axioma's en zijn postulaten’.

We vinden de verering voor de wiskunde als supreme geesteswetenschap bij alle religieus gestemde onderzoekers, die de formule als hoogste uitdrukking van de Goddelijke wijsheid voorstellen. Typisch daarvoor is het slot van de rede onlangs uitgesproken door Prof. Mullender bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar aan de Vrije Universiteit te Amsterdam:

‘Een Christen, die de wiskunde beoefent, zal niet achterblijven in het prijzen van haar schoonheid. Zijn bewondering is niet slechts de bewondering van de mens voor het vermogen van het menselijk verstand of voor de harmonie in de natuur, maar hij herkent in dit alles de hand van zijn Schepper. Zijn bewondering is uiteindelijk die van een kind voor de grootheid van zijn hemelse Vader.

Voor hem spreekt dan ook, bij de beoefening van de wiskunde, niet zo sterk het onderscheid tussen nut en genieting. Want, wat is bij hem nuttig? Alleen het dienen van God. Die hij liefheeft. Maar dat is ook het enige wat ware bevrediging schenkt.

In dit licht bezien krijgen de woorden van hen die de wiskunde prijzen om haar schoonheid een diepere zin’.

Religieus gevoel leidt evenwel niet uitsluitend tot deductief denken. Vele Angelsaksische practici-feitenonderzoekers zijn gelovige mensen. Zij bezitten niet dat statische godsbegrip, vasthangend aan dogma's met verwaarlozing of miskenning van de werkelijkheid. Het is duidelijk dat aldus het protestantisme meer kans geeft aan de proefondervindelijke wetenschappen. Janssens citeert Pelseneer, die constateert, dat protestantse bijdragen tot de waarnemingswetenschappen veel voorkomen en dat de katholieken een voor-

[p. 30]

keur vertonen voor de zuivere wiskunde. Putman meent echter dat het monotheïsme in zijn geheel vijandig staat tegenover experimentele natuurvorsing en dat het polytheïsme, maar vooral het pantheïsme, zich naar de feiten richten.

Elke geestesrichting, die het materiële ondergeschikt maakt aan het geestelijke, moet noodzakelijk de waarneming en de proefneming verwaarlozen. Voor haar is de Natuur een ‘product’, en als dusdanig ondergeschikt aan het ‘Producerende’. Het hechten van waarde aan de schoonheid van de natuur, als natuur zelve, en niet als ‘geschapene’, leidt immers tot polytheïsme en pantheïsme. Het besef van een veranderend ‘Wordend Geheel van alle dingen’ vereist een grotere inspanning dan het aanvaarden van een blijvend scheppingsbeginsel. Bij Luther kennen wij zulk ‘Frommwerden’, in tegenstelling tot de vroegere passieve ‘Frommigkeit’, en de Renaissance, met haar verheerlijking van de zintuigelijke wereld, huldigt het vrije onderzoek: het ‘begrip’ verandert van omvang en inhoud, het volgt uit de beschouwing van de dingen, het moet zich aanpassen aan de zintuigelijke ‘waarheid’; God is het gevolg van het denken en niet zijn oorsprong; de theorie wordt een samenvatting van de kennis en niet een steun voor de studie van de feiten. In die atmosfeer ontstaan de zin voor relativiteit en het besef van evolutie.

De huidige wereld schijnt vermoeid van het feitenonderzoek. De crisis in de meetkunde en de onmacht van de materiële voorstelling in de moderne fysica en chemie steunen een bepaald wantrouwen in de ‘werkelijkheid’ van de zintuigelijke waarneming. De wereld komt meer en meer voor als een schijn. De waarheid wordt vaak niet duidelijk door het uitzicht van de dingen, maar door de interpretatie van het verstand, wat meer voedsel geeft aan de oudere opvatting van de suprematie van de geest.

Zo is het bv. voor de ruwe waarneming volkomen logisch dat de aarde zich in het middelpunt van het heelal bevindt, en het is slechts door een behoefte aan eenvoud in de bewerkingen, dat de wetenschap gedwongen werd deze verklaring op te geven. Wel hebben verfijnde waarnemingen die verandering bewerkt, maar het feit blijft, dat het ‘uitzicht’ van de dingen ‘anders’ is dan de ‘geest’ die deze dingen bezielt - in casu de gravitatiewet. Vele eeuwen lang heeft men getracht die ‘geest’ te vatten, zonder het minste resultaat. De resultaten zijn eerst gekomen nadat men getracht heeft de dingen zelf te vatten zonder zich om de geest te bekommeren. De grote Newton, hoe diepgelovig ook, gaf de beslissende stoot tot deze nieuwe houding; hij interesseerde zich niet voor het waarom van de gravitatie, maar alleen voor het ‘hoe’ van haar gevolgen.

Zijn wij thans evenwel op een ogenblik gekomen, dat alle waarneembare feiten bestudeerd zijn en dat nieuwe methoden dringend noodzakelijk worden om de ‘schijn’ te doorboren? Of moeten wij weerkeren tot de intuïtieve uitleggingen? Vele verschijnselen blijken onwaarneembaar, de onmacht en de onbetrouwbaarheid van de zintuigen doen zich gevoelen door

[p. 31]

de ganse moderne natuurwetenschap. En de relativiteit heeft deze minderwaardigheid van de schijnbare werkelijkheid nog beklemtoond. De onderzoekingen betreffende ruimte en tijd stellen ons voor de vraag, of wij de gehele waarneembare wereld niet vervormd en verwrongen opnemen. Zijn onze hersenen niet zodanig ingericht, dat wij in een bepaalde richting gedwongen denken, opgesloten als wij zijn binnen de grenzen van de mogelijkheden, die de materiële samenstelling van onze zintuigen biedt?

Het is niet te verwonderen dat men stemmen hoort, die het failliet van de waarnemingswetenschappen verkondigen. Men wil het wereldgebeuren wederom opgevat zien ‘als een manifestatie van een geestelijk ontwikkelingsproces, waarvan de causaal-mechanistische natuurwetten slechts de door ons beperkt verstand als in een lachspiegel vervormde uiterlijke afspiegeling zijn’.

Deze woorden zijn van Dr. Herko Groot in zijn recent werk over ‘Kosmologische theorieën’. Groot is niet eenzijdig; hij streeft naar samenwerking van positief feitenonderzoek en intuïtief voorgevoel van de waarheid. Zijn woorden kenschetsen evenwel de geestesgesteldheid van een soort contrareformatie, die op wetenschappelijk gebied weer vertrouwen wil stellen in de middeleeuws-deductieve werkwijzen.

Kan men wel tot een verzoenende samenwerking van beide opvattingen geraken?

Zal degene die steunt op metafysische beginpunten, deze fundering van zijn denken wegnemen wanneer de feiten in tegenspraak komen met zijn ‘geloof’? Wij halen Groot zelf aan om te illustreren hoe ook een compromiszoeker gevangen zit in zijn systeem, dat de werkelijkheid wil opgebouwd zien naar zijn eigen opvatting van ‘hoe het hoort’. Het is alsof de natuurwetten zich fatsoenlijk moeten gedragen.

Na er op gewezen te hebben dat de warmtedood nog altijd de meest waarschijnlijke ondergang voor de wereld zal zijn, besluit Groot:

‘Op de duur MOET de verandering komen (Let wel MOET omdat Groot het aldus fatsoenlijk vindt; de schrijver zelf cursiveert!)... moet het heelal ontwaken uit de verstijving die het gevangen hield en zich opmaken tot een nieuwe periode van leven en ontwikkeling...’ Schrijver oordeelt zulks ‘een dwingende metafysische noodzaak, indien het wereldgebeuren niet opgevat wordt als een zinloos gevolg van een redeloos toeval’.

Dat het moeilijk is, zelfs op zuiver wetenschappelijk-wijsgerig terrein, breed te blijven, bewijst een ander argument van Groot, dat in het miskennen van het bij-verstandelijke en boven-verstandelijke een der wortels te vinden is van het leed dat in de wereldoorlog de aarde teisterde. En wij die tot in den treure door het nazisme hoorden verkondigen, dat de intuïtie en het superlogische van visionnaire geesten de wereld van het materialisme gingen verlossen... En leert de geschiedenis ons niet over al het leed, dat juist degenen over de aarde hebben gebracht, die meenden dat zij alleen de waarheid bezaten omdat

[p. 32]

zij geniaal waren en een boven-verstandelijke visie op de dingen hadden? Waren het materialistische drijfveren, die de Inquisitie geleid hebben? Of die een Robespierre zijn gedrag voorschreven? Volgens Groot zou het Westen verzinken in een psychose, die door het positivisme werd in het leven geroepen. Maar is een psychose die door ‘geestelijke motieven’ ontstaat, niet even of meer gevaarlijk? Elke opzweping van de massa steunt op duistere pre-culturele bezinkselen, die omgewoeld worden. Het is niet denkbaar dat ze zou ontstaan op koud-logisch verstandelijke gronden. Het komt mij voor, dat Hitler's intuïtie oneindig veel gevaarlijker was voor de wereld dan het niet-metafysische feitenonderzoek van de moderne natuurwetenschap.... De metafysische denkwijze. die vertrouwen bezit in haar beginpunten, is door haar aard zelve onverdraagzaam, omdat zij de oplossing heeft.

De voorstelling van een verzoening van het metafysische standpunt met het positivistische schijnt op het eerste gezicht een ideaal. Door de samenwerking van twee onderzoekingswijzen, die geheel verschillend van aard zijn, moet de waarheid wel beter kunnen bereikt worden. Maar de vraag blijft: zijn die standpunten wel samenvoegbaar?

Janssens behandelt even het ‘geval’ Bergson. Ook deze grote geest heeft getracht het verstand met het voorgevoel te verzoenen. Hij is een slachtoffer geworden van de geesten, die hijzelf in het leven riep: ‘cet esprit clairvoyant a, par le jeu même de son intelligence, suscité des fantômes d'une telle puissance qu'il s'est soumis à leur charme’. Bergson bezat, volgens Janssens, niet de ‘genade’ om bij de hoge vlucht van zijn ideën het contact met de werkelijkheid te behouden.

Heraclitos en Goethe bezaten deze genade wel. Zij hadden geen behoefte aan een verafschuwing van de materiële werkelijkheid. Voor wie metafysisch verklaart, houdt alle zoeken op. Hoe zou hij dan samenwerken met iemand die zijn ‘zekerheid’ in twijfel trekt? De uitleggingen bij een voorgevoel betekenen reine onzin: zij kunnen niet anders aantonen dan de twijfel van de uitlegger: alle zogenaamde bewijzen voor het bestaan van God zijn zulk compromis van intuïtie en verstand en ze melden ons de innerlijke onrust en onzekerheid van de opsteller.

Het zoeken naar God is niets anders dan het zoeken naar de verklaring van het raadsel der natuur. Niet het compromis tussen religieus gevoel en wetenschap is onmogelijk. De moeilijkheid van overeenkomst ligt niet in het aanvaarden van de opgave van het Raadsel, zij ligt in de wijze waarop dit Raadsel wordt aangevat.

Karel CUYPERS