De Vlaamse Gids. Jaargang 34

[p. 747]

Voorzichtig met de zeden!

1. - Fas est ab hoste doceri

IN mededelingen die van een secretaresse van Hitler zouden komen en genoteerd zouden zijn door een Amerikaanse kapitein Albert Zoller, staat dat Hitler door Himmler volledig op de hoogte werd gehouden van wat gebeurde in de concentratiekampen en door de generaals van de fantastische verliezen aan soldaten en officieren. Er staat ook bij wat hem de kracht gaf dat te dragen. Over het uitroeien van de Joden zeide hij dat natuurrampen regelmatig millioenen mensen hebben gedood zonder dat het leven er iets van gevoeld heeft. Over het sneuvelen van de Duitse jeugd zeide hij dat de jongens er immers daarvoor waren en dat het lijden en de doden van een oorlog niet tellen in het licht van de grote keerpunten der geschiedenis.

Veel beter dan zich Hitlers voor te stellen als monsterlijke gedrochten die met ons alleen de nààm van mens gemeen hebben, is het rustig te aanvaarden hoe treffend zij op ons gelijken en hoe ongelooflijk weinig dwaling er nodig is voor ongelooflijk veel krankzinnigheid. Immers ook voor ons is het werkelijk waar dat natuurrampen millioenen mensen doden zonder dat het leven het voelt en dat het lijden en de doden van een oorlog niet tellen in het licht van de geschiedenis. Ook wij zeggen dat onze overwinning van de goede zaak de prijs waard was van de mensenlevens die zij gekost heeft.

En met deze onze waarheden wordt men een stapelgekke gesel van het mensdom. Indien iemand voor de rechter verklaarde dat hij tien moorden heeft begaan die volledig gemotiveerd en totaal onbelangrijk worden, doordat de natuurramp genaamd Spaanse Griep tien millioen mensen heeft gedood, zou hij identiek de logica van Hitler vooruitzetten en met eenparigheid van competenties ontoerekenbaar worden verklaard, want zijn denkfout is nog gemakkelijk te vinden. Maar in het argument van het licht der geschiedenis is die fout veel geringer dan de sophismen die wij dagelijks bij hopen gebruiken. De mensenoffers gevergd door grote historische evenementen tellen inderdaad niet meer voor de geschiedenis, omdat zij nu eenmaal niet het object van deze wetenschap zijn en niet omdat zij geen belang hebben. Uit de exclusieve aandacht van de geschiedenis voor de historische betekenis van een feit volgt niet dat men zonder scrupules levens mag opofferen om een historisch feit te stellen. Juist de waarde van die levens verbiedt dat en maakt het misdadig.

Zo was dan een van de vloekwaardigste typen, uit de ganse wereldgeschiedenis onnoemelijk krankzinnig en gevaarlijk met gedachten en argumenten die ook wij gebruiken, met geringer redeneerfouten dan wij zelf begaan, met geestelijke faculteiten die hem in de ogen van ongeveer allen die met hem omgingen, geestverwant of niet, deden doorgaan voor superieur. Laten we toegeven dat dit in hoge mate huiveringwekkend is.

[p. 748]

2. - Fas est ab hostibus doceri

Er is nog iets veel huiveringwekkenders aan zijn geval. Deze man zegt dat de Joden mogen uitgeroeid worden omdat de natuurrampen nog veel meer slachtoffers eisen en dat de Duitse jeugd mag sneuvelen omdat de geschiedenis toch niet meer over hen zal spreken en een gans volk van vijf en zestig millioen zielen gelooft dat en voert het uit. Dat is niets nieuws onder de zon, maar als men goed nagaat hoeveel Joden werden vermoord, waarom zij het werden en hoe, hoe de Duitsers hebben voortgevochten tegen alle hoop en redelijkheid in tot in Berlijn, vraagt men zich toch af waar dit in de wereldgeschiedenis zijn weerga vindt.

Toen wij van dat alles nog opgewondener waren dan nu, konden wij woedend en beschaamd elke menselijke verwantschap botweg ontkennen en de Duitsers apart en geboren slecht noemen, maar intussen zijn we zelf met neergeslagen politieke vijanden omgesprongen in een verblinding die we op dit ogenblik niet meer kunnen begrijpen en hebben we vernomen dat de Russen, tweehonderd millioen zielen sterk, het met de mens niet veel nauwer nemen. Sindsdien kunnen we ons haast niet meer ontworstelen aan de evidentie dat wij allen op aarde broeders zijn in de beestigheid en dat er maar één superieur man, onmerkbaar krankzinnig, één of twee geijkte waarheden, zeer lichtelijk sophistisch toegepast, nodig zijn om een massa van millioenen doodgewone lieden te goeder trouw en in alle eer en deugd alle beschaving te doen wegvagen.

Dit is een zeer nederig en vernederend inzicht, maar indien het juist is kunnen wij er ons niet diep genoeg van doordringen.

3. - Wat betekent dan het woord beschaving?

Waarschijnlijk is het woord beschaving voor ons te veel omvattend en stellen wij ons het begrip daardoor te veel voor als een gebouw dat door de eeuwen heen altijd maar hoger wordt opgetrokken. Dat beeld is in enkele opzichten juist, maar in vele andere misleidend.

In zo ver de beschaving zedelijk is, dat wil zeggen berust in de gezindheid van de mens die zijn beestachtigheid in zichzelf heeft overwonnen, is zij een ephemeer verschijnsel dat enerzijds, zoals de sterren, er altijd is maar niet altijd gezien wordt, doch anderzijds ook, zoals de zon, op- en ondergaat, verschijnt en verdwijnt. De jongste wereldfeiten wijzen immers uit dat een volk gedurende geruime tijd zonder zedelijke beschaving kan zijn en het zelf niet weten. Het is een ervaring die wij privatim allen eenmaal opdoen telkens wanneer wij constateren dat iemand die wij sinds lang kennen al die tijd innerlijk zonder en welbewust tegen elke zedelijke norm in heeft geleefd.

De onstandvastigheid en verraderlijkheid van een moraliteit die onmerkbaar plots kan verdwijnen, geeft een wee gevoel dat zeer zeker voor een groot procent

[p. 749]

gemengd is in de levenswalg van de existentialisten. In voorhistorische tijden, toen het privaat recht en de omgangscoden nog in vorming waren en men de intiemste vriend kannibaal nooit de rug mocht toe keren, uit vrees dat hij onverhoeds toesloeg, moet het goed geleken hebben op het onuitroeibaar wantrouwen dat in onze tijden van vorming van het internationaal recht de naties onweerstaanbaar belet te geloven in elkanders vredelievendheid en te ontwapenen.

De godsdiensten, die ten slotte allemaal voorhistorische wortels hebben, bewaren eveneens de voorstelling van een mens die geen uur te vertrouwen is, die slechts door onophoudende zielzorg en eeuwige sancties met grote moeite kan afgehouden worden van de moorden, brandstichtingen en verkrachtingen die hij uit de doem van zijn natuur van 's morgens tot 's avonds wil begaan. Wat de mens zedelijk doet leven is nog nimmer uitgemaakt, maar het is zeker niet alleen zijn wereldbeschouwing, niet alleen de gendarm, niet alleen zijn eigenbelang en niet alleen zijn sociabiliteit. Het zijn misschien wel die vier te samen en indien er geen vijfde en zesde factor zijn, volstaan ongetwijfeld deze vier om elk gevaar voor positieve, openlijke verwildering uit te sluiten.

Het wezenlijk gevaar ligt elders.

4. - Het gevaar

Het gevaar heeft Hitler ons in macroscopie getoond. Het is het goed noemen en als goed nastreven van het kwaad. Zijn idee dat men millioenen landgenoten van een ander ras mag uitroeien als zijnde gevaarlijk voor de staat, dat allen die niet met zijn politieke lijn meewerkten vervielen van hun mensenrechten, namen het voorkomen aan van een nieuwe, jonge, betere, heroïsche staatsopvatting en werden met fierheid openbaarlijk in practijk gebracht zoals de dagelijkse goede daden van boy-scouts. Dit kwaad onder de gedaante van het goede leeft nog voort, is nog niet weerlegd, ziet er nog altijd verleidelijk uit, baseert zich nog altijd op het zeer fatsoenlijk beginsel dat de enkeling moet wijken voor de gemeenschap en verontschuldigt zich nog altijd met de onloochenbare traagheid van de humanitaire democratie en haar zwakheid tegenover vijanden en innerlijk bederf.

Wij moeten daartegen op onze hoede zijn. Deze verfijnde vorm van zelfbedrog en misleiding heeft vrienden en kennissen beetgenomen in wier menselijke waardigheid wij volledig vertrouwen hadden. Hij vraagt een fijne, spirituele bestrijding, geen messen, bezems en dorsvlegels.

Ook in onze moderne democratie zal de enkeling van langsom meer in de staatspas moeten lopen. Na de bevrijding heeft iedereen zijn brandkast moeten open maken en de inhoud laten opschrijven. Het zal daar niet bij blijven. Eer wij een eeuw verder zijn werkt zeer waarschijnlijk iedereen voor de staat en leeft van hem zoals nu de ambtenaar en dit zal gemotiveerd worden met dezelfde

[p. 750]

staatsraison die de liquidatie van Joden en politieke tegenstanders heeft gewettigd.

Onze opgave is bijgevolg met zachte halsstarrigheid vast te houden aan de onaantastbaarheid van de mens in zijn essentiële rechten en in negatieve richting de relativiteit van de maatschappelijke idealen en verwezenlijkingen te beklemtonen. Tijdens de oorlog begon de geestdrift der nieuwe ordelingen goed in te zakken toen zij zagen dat de realisatie van hun stelsel de onvolmaaktheden vertoonde die alle menselijke inrichtingen nu eenmaal eigen is, gebreken die hen hadden gedegouteerd in de democratie. De communistische revolutie is een der allergewichtigste feiten uit de wereldgeschiedenis, maar indien men haar realisaties met volledige kennis van zaken kon vergelijken met de toestanden die zij heeft willen verbeteren, zou er op heel deze aarde, in geen enkele gezindheid, één enkel mens van gemiddeld gezond verstand te vinden zijn om te beamen dat dit alles ook maar de helft waard is van zijn prijs aan bloed en tranen.

Heftige en grote woorden waaruit de humor is verdampt, kunnen ons blank ras, bezeten van organisatiewoede en gefanatiseerd in de realiteitswaarde van zijn politieke dromen en systemen, niet ontpolitiseren en verzoenen met geleidelijke evoluties.

Wij moeten met geest, geduld, talent en autoriteit in doorgedreven cultuurarbeid aankweken zin voor humaniteit, gezond verstand, humor, skepsis, individualisme, kleine genoegens van het leven, kortom al datgene waarom de Jozef Goebbels van alle pluimage uit een diep en feilloos instinct de intellectuelen en de burgers haten als de enige gevaarlijke minzame ondermijners van hun fanatisme.

Gerard WALSCHAP