De Vlaamse Gids. Jaargang 34

[p. 633]

Indrukken van de elckerlyc-opvoering te Delft

EEN opvoering van de Elckerlyc, het pronkjuweel van onze middeleeuwse letterkunde, het ontroerendste drama, dat West-Europa heeft voortgebracht! Gebouwd op het oeroude en eeuwig actuele thema van de confrontatie van de mens met de Dood, een conflict dat hier een christelijk-religieuze oplossing vindt: de Dood onweerstaanbaar, een vijand van de mens èn tevens Gods bode, aan wie Elckerlyc onvoorwaardelijk heeft te gehoorzamen, maar wiens macht ook tenietgedaan wordt, zodra de mens de juiste verhouding tot God heeft gevonden.

De Elckerlyc, waarover juist de laatste tijd weer zoveel is te doen geweest. We kregen een uitvoerig en meedogenloos requisitoir te horen tegen de oorspronkelijkheid en de waarde van het Nederlandse spel en kort daarop een al even fel pleidooi van even hooggeleerde zijde, concluderend tot een volledig eerherstel en besloten door een nieuwe critische uitgave, naast de vele bestaande en altijd weer herdrukte.

De Elckerlyc opgevoerd te Delft, in de kloosterhof van het oude Sint Aechtenconvent tegen een achtergrond van middeleeuwse architectuur en dan nog in het kader van het Holland Festival 1950. Zoiets krijgt men niet elke dag te zien, dat moest een evenement zijn. Ik had toevallig nog nooit een vertoning van de Elckerlyc beleefd. Ik herinnerde mij alleen de ontroering, waarvan mijn leermeester, wijlen Prof. Muller getuigde, toen hij eens na een ernstige ziekte een opvoering, met Van Dalsum meen ik, had bijgewoond.

Ik ben naar Delft getrokken met hooggespannen verwachtingen. En... ik ben overtuigd. Niet ineens en niet zonder strijd. Want er waren de eerste drie kwartier allerlei dingen, die me ontstemden. Het begon al met juist iets te veel stemmingkwekerij: monniken die over het toneel liepen en een doorkijkje in een kapelletje met een altaar en brandende kaarsjes. En dan klinkt daar plotseling de vrij onbewogen stem van God, gepaard met een stukje kijkspel, een aan de Jedermann ontleend drinktoneel in stomme vertoning achter de ramen, maar door de schijnwerpers te fel belicht, hetgeen een - primitieve - illustratie verbeeldt van Gods klacht:

Ick sie wel, hoe ic tvolc meer spare,
Hoet meer arghert van jare te jare...

Nog meer hinderen me de balletten om Elckerlyc en later om Gheselscap, die niet thuishoren in onze sobere moraliteit. En verstaan de spelers de taal wel?, dacht ik, want ik merk duidelijk een zekere distantie tussen sommige spelers en hun tekst. Echte fouten in de uitspraak hoor ik niet veel maken (éénmaal trof me sómmeren voor somméren), maar ik kreeg de indruk, dat de meeste spelers vreemd staan tegenover het middelnederlands.

[p. 634]

Intussen wacht ik met spanning op het voorlopige hoogtepunt: de ontmoeting van Elckerlyc en de Dood. Ik weet: Elckerlyc betekent ‘iedereen’ en de Dood is een abstract begrip, maar de ontmoeting moet persoonlijk zijn, want in Elckerlyc is de mens, dè mens als individu voorgesteld; er is per slot van rekening dan toch maar één mens op het toneel, die iedereen representeert, en het is zijn dood, die wordt aangekondigd. Want hoe modern de doodsopvatting in dit spel ook is - er is geen sprake van ‘een dode’, noch minder van de dode Elckerlyc, maar integendeel van dè Dood, het onpersoonlijke, niet-geïndividualiseerde, moderne begrip Dood - de confrontatie kan niet anders dan persoonlijk zijn in de hoogste graad, want Elckerlyc hoort uit de mond van Die Doot de aankondiging van zijn eigen levenseinde. En dat juist als hij rondloopt met een plan, als hij ergens heen wil:

Elckerlyc, waer sidi op weghe
Dus moey?

Ik wachtte op deze ontmoeting, maar wat nu? Die Doot, die al ik weet niet hoe lang daar staat, komt niet nader. En als het gesprek begint, blijft de theatrale bode nog op 10 meter afstand van de waterput, waar Elckerlyc het zich behaaglijk heeft gemaakt. Elckerlyc is kennelijk niet ‘op weghe’. De confrontatie heeft ook weinig ontroerends, de Dood blijft ook psychisch op een te grote distantie. Ik had in enkele andere figuren, in Gheselscap en vooral in tGoet, graag wat minder en in Die Doot wat meer beweging gezien.

De boodschap van de Dood wordt, voor wie de tekst goed volgt, natuurlijk wel duidelijk: Elckerlyc moet sterven, maar door de contaminatie der gebruikte beelden, door de vertroebeling van het rekenschap afleggen èn het pelgrimeren, misschien minder schokkend. De dichter is blijkbaar gesteld op het beeld van de bedevaart, want daar houdt hij aan vast, het gehele spel door. Maar bedevaarten waren vaak plezierreisjes in de late middeleeuwen, zoals ten overvloede blijkt uit Gheselscap's aanbod om mee te gaan ter pelgrimage. Om indruk te maken moest de dichter wel het bijbelse motief van rekening en verantwoording er bij halen. Daar was men bang voor. Een onzuivere rekening betekende de eeuwige dood en als er iets imponeerde in de herfsttij der middeleeuwen, dan was het de angst voor de hel. Een pelgrimage, dat zei de mensen weinig meer. Het beeld was trouwens platgetreden, want wat werd er al niet mee vergeleken? De dichter onderstreept de ernst wel door goed te laten begrijpen, dat dit geen gewone reis is, dat hier geen wederkeren is. Maar als Doot weg is, en Elckerlyc radeloos achterblijft, is het toch die rekening, die hem het meest benauwt, die hem schier wanhopig maakt. Want hij heeft ‘ter werelt noit goet bedreven!’

Is Elckerlyc daarom niet = iedereen? Is hij de typische wereldling, ook al omdat hij zo gesteld is op vrienden en verwanten en aards bezit? Het is belachelijk die vraag te stellen. Want wie zou in de middeleeuwen in het aangezicht van de dood zich hebben gemeten aan de normen van het evangelie en zich onschuldig hebben durven verklaren? Neen, Elckerlyc is niet slecht,

[p. 635]

omdat hij erkent niets goeds te hebben bedreven. Integendeel, hier werkt reeds in deze bekentenis de genade, die tot inkeer en loutering brengt. Elckerlyc heeft normaal geleefd, doodgewoon-menselijk. Hij was gesteld op gezellige omgang met vrienden, hij is gehecht aan zijn familie, hij had een aardig vermogen. Dat moest een behoorlijk mens in die tijd wel hebben, want hoe kon men leven zonder bezit? Maar Elckerlyc was geen materialist; we moeten zijn gehechtheid aan aardse schatten niet overdrijven. Want vooreerst wilde de dichter hier even moraliseren - de gelegenheid was ook te mooi - en voorts doet men goed het begrip ‘aards bezit’ niet al te letterlijk op te vatten, uitsluitend in de zin van roerend of onroerend goed dus. Zien we in Tgoet een keuze uit de vele middelen tot beveiliging van het leven, dan mogen we deze vormgeving misschien minder gelukkig achten, omdat niet allen juist naar dit ene middel streven en Elckerlyc in deze dus niet volledig ‘iedereen’ vertegenwoordigt, anderzijds is het waar, dat wij dan toch allen hetzelfde doel van de beveiliging nastreven en tevens dat aards bezit nog altijd - en in de middeleeuwen zeker - de grootste mogelijkheid daartoe biedt.

De voornaamste grief van Tgoet tegen Elckerlyc is, dat hij geen juist gebruik heeft gemaakt van zijn aardse rijkdom: Tgoet ligt ‘versockelt vermost (beschimmeld), vervult’, enz. Hij heeft weinig zorg besteed aan zijn schatten. En vooral: hij had de armen moeten laten meedelen. Maar een bezetenheid door Tgoet, een ware obsessie, daarvan mag Elckerlyc niet beschuldigd worden. Me dunkt, hoe voortreffelijk de costumering van Tgoet in Delft ook was, zijn bokkesprongen, zijn sollen met Elckerlyc, accentueerde m.i. te sterk zijn diabolisch karakter. De duivelse macht van Tgoet als de grote verleider op de weg der zaligheid heeft de regisseur wel zeer geïmponeerd.

Wanneer Elckerlyc ook door zijn aardse rijkdom in de steek is gelaten, blijft alleen zijn Deugd over. Maar ze is niet in staat een vin te verroeren. Mismaakt door Elckerlyc's misdaden ligt ze op bed, volkomen machteloos. Wat hebben we daaronder te verstaan? Wat heeft de dichter eigenlijk bedoeld met de figuur Duecht? Everyman, de Engelse vertaling, heeft in plaats van Duecht Good Dedes en de krachteloosheid mitsgaders het latere herstel heeft men daar verklaard als een illustratie van de leer der opleving van goede werken bij de bekering van de zondaar. Maar onze Elckerlyc heeft Duecht en deugd is niet hetzelfde als goede werken. Wat het dan wel is? Ja, daarmee zitten we midden in de theologie. En de theologische terminologie van de Elckerlyc is niet bepaald duidelijk en is trouwens ook nog niet grondig genoeg onderzocht. Van alle geleerden, die zich met de Elckerlyc hebben beziggehouden, is Michels in zijn interessante voordracht op het Filologencongres van 1931 het diepst in deze materie doorgedrongen. Het vervelende is, dat Duecht en meer nog Kennisse niet steeds in dezelfde betekenis worden gebruikt en dat wij aan deze woorden niet de maatstaf van technische termen mogen aanleggen. De dichter van Elckerlyc was een man des volks en hij gebruikt dus zijn taal zonder de inhoud van elk woord nauwkeurig te begrenzen. Een theologie van eigen

[p. 636]

makelij is uiteraard ook niet waarschijnlijk. Dan blijft er niets anders over dan in het herstel van Duecht via Kennisse en Biechte en penitentie een aanschouwelijke voorstelling te zien van de gewone, de gangbare leer.

Maar het is wel merkwaardig, hoe gemakkelijk men van de Elckerlyc een Protestants spel kan maken, wat dan ook sinds de 16de eeuw meer dan eens is gedaan! De biecht wordt immers niet vertoond, - dat kon natuurlijk ook niet, men mag het heilige, het geheime niet profaneren. Maar daardoor verliest Biechte voor de toeschouwers veel van haar betekenis. Men kan haar kleine rol gemakkelijk couperen. En wanneer men dan nog Kennisse, die de bekering feitelijk bewerkt en ook aan de verdere afwikkeling het grootste aandeel heeft, opvat in reformatorische zin, als kennis dus van eigen ellende en Duecht als 's mensen rechtvaardiging, welnu dan heeft men zonder veel moeite het spel voor niet-katholieke oren verstaanbaar gemaakt.

Natuurlijk moet dan ook de lof op de priesterlijke staat er uit. Men zal er niet veel door missen. Hij is trouwens opzettelijk ingelast. En de moralisatie werkt bepaald storend. Wij zijn nu aan het aardse ontheven en willen niet graag aan actuele corrupties herinnerd worden. Maar juist die uitvoerige, tendentieuze priesterverheerlijking - waarom die gelegd wordt in de mond van Vijf Sinnen weet ik niet - maakt het mij onmogelijk in de auteur een priester te zien. Van de middeleeuwse dichters in de volkstaal zijn het, zoveel ik weet, alleen leken, die zo uitbundig zijn met hun lof.

Ik heb over deze dingen even zitten peinzen, toen ik Duecht daar in de linkerhoek van het toneel op haar bed zag liggen, maar ik weet wel, dat elk gepieker werd weggevaagd op het moment, dat Kennisse optrad. Van dat ogenblik af tot aan het einde ontwikkelde er zich een zo sterk, zo in letterlijke zin subliem spel, dat het microfoongeruis en zelfs geloof ik een enkele keer het uiterst hinderlijke lawaai van de langsdonderende treinen niet meer tot me doordrong. Ik was volkomen verslonden in het spel. De verheven uitbeelding van de peripetie door Elckerlyc in de scènes met Duecht en Kennisse, maar ook de schone, passende kostumering van Schoonheyt, Cracht, Vroetschap en Vijf Sinnen en hun waardige, beheerste actie zal ik niet spoedig vergeten. Mijn volle aandacht blijft echter bij Elckerlyc, Duecht en Kennisse. Ik leef mee als een Spaanse boer bij een stierengevecht. Ik duld geen enkele storing, ik ben gevoelig voor de geringste dissonant. Is het koor niet een beetje te luidruchtig? Blijft Kennisse niet te lang bij de put? Moest Elckerlyc niet liever frontaal afdalen? Dat hij ineengehurkt zichtbaar blijft, hindert me. Maar dan zie ik de engel in de hemel - een gelukkige en fraaie mise-en-scène! - en ik hoor hem zeggen:

Coemt uutvercoren bruyt
Hier boven ende hoort dat suete gheluyt...

[p. 637]

En ziedaar, Elckerlyc komt uit zijn graf en gaat langs de stenen trappen hemelwaarts. Maar dat klopt niet met wat de engel verder zegt:

Die siele neem ick den lichaem uut...
Nu voer icse (t.w. de ziel) in des hemels pleyne.

Ik had die hemelvaart maar liever niet vertoond. Want om dit op middeleeuwse manier te doen, door de ziel de gedaante te geven van een vogel of een klein kindje, dat is te naief voor de 20ste eeuw, maar zó, met lichaam en ziel en in hetzelfde kleed, waarin Elckerlyc ten grave is gedaald, vloekt het met elke theologie.

Ik ben in Delft geweest en ik heb de Elckerlyc gezien. Mijn verwachtingen waren hooggespannen. Ik was uiterst kritisch. Ik heb enkele gevoeligheden, enkele onaangename gewaarwordingen getracht hier onder woorden te brengen, ze redelijk te funderen. Maar mijn totale indruk is die van een volstrekte overtuigdheid. Mijn kritiek accentuere slechts mijn waardering. Ik ben geconfronteerd met de schoonheid, artistieke èn religieuze, en dan raakt men in de sfeer van de woordenloosheid. Die te hebben benaderd is de hoogste lof, die men de medewerkers aan deze vertoning kan toezwaaien.

J.J. MAK