De Vlaamse Gids. Jaargang 34

[p. 474]

Een firmament van intellect en droom
Ter gedachtenis van Ter Braak, Du Perron en Marsman

ZELDEN heeft een literatuur op enkele weken tijd zoveel onvervangbare krachten verloren als de Nederlandse tien jaar geleden, toen de inval van het Westen haar drie van haar belangrijkste schrijvers kostte: Menno ter Braak, Charles-Edgar du Perron en H. Marsman. De acht en dertigjarige ter Braak, die de strijd al lang voordien was begonnen, weigerde het leven in de nederlaag te aanvaarden en bereidde degenen, die hem een paar dagen later kwamen arresteren, een laatste ontgoocheling. De twee jaar oudere du Perron, die pas enige maanden geleden uit Indië was teruggekeerd, stierf rond hetzelfde uur als zijn vriend aan een hartkwaal, in de nabijheid van het vliegveld te Bergen. Marsman, die in Frankrijk was gevestigd, kwam na de capitulatie van dit land in de golven om met het schip, dat hem naar Engeland moest brengen. Hij was, evenals du Perron, pas de veertig voorbij.

Het is tien jaar geleden en nu nog zijn er, zowel in Nederland als hier, mensen die niet verzoend zijn met de gedachte, dat deze drie niet meer zullen schrijven en dat men voortaan alleen op grond van hun vroegere werk kan raden, wat zij nu zouden hebben gezegd.

Het is een kranke troost, wanneer sommigen aanvoeren dat hun verlies betreurenswaardig was maar niet zo erg, omdat zij alle drie hun figuur al hadden voltooid. Stellig hadden ter Braak, du Perron en Marsman een werk tot stand gebracht, waarvan de rijkdom het kon doen voorkomen alsof zij zich al definitief hadden uitgesproken. Maar wat was er definitief, in de ware betekenis van het woord, bij een Menno ter Braak, die in bladzijde na bladzijde met zichzelf afrekende en zichzelf overtrof? Wanneer wij nu zijn laatste essay ‘De Nieuwe Elite’ lezen, zien wij dat hij lang niet de laatste hand had gelegd aan de tekening die zijn houding in deze tijd moest bepalen. Wanneer wij kennis maken met de laatste plannen van de nerveuze du Perron hebben wij de indruk dat zijn grote periode pas was aangebroken. Toen Marsman enkele jaren vóór zijn dood zijn ‘Verzameld Werk’ publiceerde, sloot hij daarmee niet zijn arbeid maar enkel een phase van zijn leven af. Zelfs de indrukwekkende gedichtencyclus ‘Tempel en Kruis’, die hij daarna componeerde, moet men, meen ik, niet zoals sommigen als de bekroning van dit veertigjarige leven beschouwen, maar als de bezwering van een toekomst, die op twijfel en onzekerheid was bevochten.

Inmiddels blijft het werk, dàt zij hebben voltooid, ons definitief verkregen. Om over dit werk te spreken en ieder der drie auteurs afzonderlijk recht te doen zou men de figuren van het blijvende sterrenbeeld, dat de dood meer nog dan het leven van hen heeft gemaakt, uit elkaar moeten nemen. Hoezeer ter Braak, du Perron en Marsman naar temperament en vermogens van elkaar

[p. 475]

verschilden is zo duidelijk, dat men zelfs bij een gezamenlijke herdenking niet nalaten mag daarop te wijzen.

Du Perron en ter Braak hadden elkaar tijdens hun leven ongetwijfeld het naast gestaan, zo na, dat degenen, die hen voortdurend voor dezelfde zaak zagen opkomen, er de nogal groteske bijnaam Siamese tweeling op vonden. Niettemin moet zelfs de buitenstaander onmiddellijk merken, dat beiden met verschillende wapens opereerden. Het genie van ter Braak (zonder het daartoe te willen beperken) lag vooral in het essay, waarin hij met een feilloze verbinding van objectieve waarneming, dialectiek en persoonlijke beleving de situatie van de denkende mens belichtte. Al moet men de waarde van zijn twee voltooide romans niet onderschatten, ter Braak zal men blijven lezen om boeken als ‘Carnaval der Burgers’, ‘Démasqué der Schoonheid’, ‘Politicus zonder Partij’, ‘De Nieuwe Elite’, om niet te spreken van de vele kleinere essays waarin dezelfde kracht zich manifesteert. Vergelijkt men daarmee bundels als ‘De Smalle Mens’, ‘Cahiers van een Lezer’, ‘In deze grootse Tijd’, dan herkent men als het eigenlijke domein van de zoveel impulsievere vrijbuiter du Perron het korte, vinnige stuk, waarin zijn temperament van licht ontroerbaar moralist ongestoord tot uiting kon komen. Daarnaast heeft het natuurlijk ook zijn betekenis, dat het ‘scheppende’ werk in zijn activiteit een groter plaats innam dan vooralsnog bij ter Braak!

De afstand tussen Marsman en de twee anderen lijkt op het eerste gezicht onoverbrugbaar. En leest men bv. de nagelaten correspondentie, die tussen hem en du Perron is gevoerd en gedeeltelijk is gepubliceerd, dan blijkt ook dat de hechte vriendschap, die hen de laatste jaren verbond, alleen op een bijna dramatisch wederzijds fair-play is kunnen tot stand komen. Door de hele ingewikkelde structuur van zijn persoonlijkheid, dat wil dan ook zeggen door zijn optreden, zijn stijl, zijn voorkeuren en zijn problemen, scheen de dichter van ‘Paradise Regained’ zich aanvankelijk in een heel andere zone te bevinden dan de in de grond zoveel duidelijker en eenvoudiger stellingen niet alleen van du Perron, maar ook van ter Braak. En wellicht zal vooral ‘de acoustiek’ van Marsman tussen hem en de anderen hebben gestaan, maar de echtheid, zelfs van die acoustiek, heeft tenslotte de afstand afgelegd. Overigens is het begrijpelijk dat de latere ontwikkeling van Marsman, gaande van Germania naar het Zuiden, de toenadering in de hand moest werken.

Bovendien, hoe verschillend ook van aanleg, toch was er een onmiskenbare convergentie in hun streven. Het opvallendst kwam dit tot uiting in hun verzet tegen het Nederlandse geestesleven vóór en rondom hen. Tot de grootste gevaren die iedere geestesactiviteit bedreigen, zal altijd behoren de zelfgenoegzaamheid, de kortzichtige en dus zeer serene tevredenheid met wat anderen en wij door hen hebben gedaan, het voortteren op een reserve waarin men het ongeschokte vertrouwen heeft dat zij eeuwig en onveranderlijk is, het zich beroepen op een glorierijk verleden alsof men er zelf verantwoordelijk voor

[p. 476]

was, het blindelings voortbouwen op waarden, waarin men alleen gelooft omdat men zich nooit heeft afgevraagd wat zij betekenen en of zij iets betekenen. Het is nodig dat er mensen zijn met een instinct, dat zich tegen zulk een mentaliteit verzet. Alleen reeds omdat zij, met zulke rijke inzet van vermogens, voortdurend van dit instinct hebben blijkgegeven, zijn ter Braak, du Perron en Marsman zulke wezenlijke elementen geweest in de Nederlandse beschaving van deze eeuw. In een land waar men al te licht de neiging had te geloven, dat het sedert de oprichting van ‘De Nieuwe Gids’ eindelijk was ‘gebeurd’ en dat men voorgoed was ‘opgestoten in de vaart der volkeren’, heeft hun werk alvast de waarde van een doeltreffende anti-Panglossiade.

Hetzelfde instinct, vooral dan waar het zich ruimer openbaarde in het verzet tegen wat zij op de diverse gebieden van het intellectuele, maatschappelijke of politieke leven als zwendel en oplichterij beschouwden, heeft in het bijzonder ten aanzien van ter Braak en du Perron het verwijt van negativisme doen ontstaan. Tegenover Marsman kon dit moeilijker, omdat hij zulke voor iedereen imposante gedichten schreef en in het algemeen meer de indruk wekte, uit jeugdige overmoed te handelen. Toch is ook hij niet aan het verwijt ontsnapt en heeft hij er de tastbare gevolgen van gedragen.

Dat zogenaamde ‘negativisme’ nu lag veelal hierin, dat zij onvervaard hinderpalen namen waarvan anderen kortweg het bestaan ontkennen. Voor het overige is het feit van hun werk zelf daar, om het verwijt tegen te spreken. Men moet de betekenis der woorden wel erg geweld aandoen, om de schrijvers van ‘Politicus zonder Partij’, ‘Het Land van Herkomst’, ‘Tempel en Kruis’, negativisten te heten. Misschien is het niet iedereen gegeven zich zo critisch tegen sommige waarden te verhouden als bv. Menno ter Braak dit deed; maar wel is het ieder, die zien wil, gegeven te erkennen dat hij èn du Perron èn Marsman in geheel hun optreden bezield waren door een zeldzame hartstocht voor menselijke zuiverheid en voor geestelijke kwaliteit. Omdat zij deze hartstocht op zo superieure wijze hebben waargemaakt, ondervragen wij nog steeds hun werk, met een toepasselijk vers van Marsman, als ‘een firmament van intellect en droom’.

C. BITTREMIEUX