De Vlaamse Gids. Jaargang 34

[p. 340]

Het aapje in de kooi

PEER VERBRAAK kwam al heel vroeg tot de vaststelling dat het leven één miserie is. Zijn verhaal begon eigenlijk op een ongure winternacht toen zijn moeder hem met haar laatste levensadem baarde.

Vader Verbraak stond er wezenloos bij. De ruwe schors van zijn hart brak bij het zien van haar onmenselijke nood. Hij voelde zich klein en hulpeloos en vloekte bitter om de onmeedogendheid van God. De dood van zijn vrouw sloeg een open wonde in zijn leven. En Peer groeide op, onbeholpen midden een wrede wereld die hij niet begreep en met een kop zo ontzettend groot dat er zich iedereen over verbaasde. In de buurt werd er door venijnige kwatongen zelfs vaak over gerateld. ‘Als die zoon van Verbraak niet zo dikhoofdig was kon je hem gerust door het oog van een naald halen!’ En een vermolmd wijf waarvan niemand wist dat ze eens een gemummifieerde baby ter wereld bracht gichelde kwaadaardig mee.

Zijn hoofd reikte amper tot aan de deurklink toen Peer reeds de grond omspitte waar zijn vader zich had op kromgewroet. Eens dronk vader Verbraak zich echter op een boerenkermis zo strontzat dat hij - zoals dit in de krant vermeld stond - aan de gevolgen van alcohoolmisbruik bezweek.

Dadelijk was oom Jacob die in het dorp een kleine pottenbakkerij uitbaatte bereid, zich met een schijn van groothartigheid over het lot van het weesjongske te ontfermen. Hij verkocht de armtierige boerderij van Verbraak voor een appel en een ei en liet Peer van 's morgens tot 's avonds kleiaarde in vorm stampen, tot zijn handen nog op twee eeltklompen leken.

Op een snikhete Zondagnoen slenterde Peer dromerig langs een verlaten dorpsstraat die op een onwelriekende gracht dood liep. Voor de laatste krotwoning die zo vervaarlijk overhelde dat ze elk ogenblik in het slijkerig water dreigde te verzakken, ontwaarde hij een stokoude man die tegen een afgedankt, verroest draaiorgel aanleunde. Hij rookte uit een stenen pijp en tuurde naar de overkant waar de zon in groene glasscherven blikkerde. Terwijl Peer traag naderde werd hij door de guitenstreken van een aapje aangetrokken dat grappig uit de deuropening kwam buitengetuimeld.

De oude orgeldraaier stelde zijn aapje voor als Pampo en vertelde Peer dat het een leuke gast was en een slimmerd. Het maakte zo'n potsierlijke grimassen dat Peer schokte van de pret. Hij vergat er zelfs oom Jacob en zijn kleiaarde bij.

's Avonds droomde hij van Pampo. En omdat hij geen speelmakkertjes had en zich soms zo schrikkelijk alleen voelde, hoopte hij heimelijk eens zijn kameraad te worden. Schroomvallig gewaagde hij er over bij zijn oom die hem echter met een schop onder zijn broek werken stuurde. Het stemde Peer wrokkig tot in het diepste schuilhoekje van zijn hart.

Hij stal uit de kleerkast van oom Jacob geld en liep er mee naar de woning van de orgeldraaier. Deze wou Pampo eerst niet afstaan.

‘Je houdt hem toch niet’ beweerde hij. ‘Hij zal van je weglopen, je zult

[p. 341]

erg verdrietig zijn... Neem hem liever niet vriendje, het is een rare kwast weet je. Je moet hem gewoon zijn.’

Maar Peer drong aan tot de oude eindelijk toestemde en de geldstukken schouderophalend aanvaardde.

‘Ik zal hem in een kooi zetten’ zei hij ‘anders wil hij stellig niet mee.’

En Peer, zielsgelukkig, trok op met Pampo in een kooi.

Het aapje scheen het wel amusant te vinden maar werd erg onrustig toen Peer reeds een heel eind gaans achter de rug had. Hij kon hem niet langer in de kooi houden en ontgrendelde ze. Pampo sprong er vliegensvlug uit, trok Peer wild bij zijn haar, beet nijdig zijn oor stuk en poetste de plaat.

Peer hield nog slechts de lege kooi in zijn handen en over zijn holle wangen liepen bittere tranen. Razend van verdriet holde hij naar huis en snikte het op zijn kamertje uit waar niemand hem zien kon, behalve God misschien.

Die nacht overmande hem een ontzettende angst om iets dat hij geen naam kon geven maar om zich heen voelde als een tastbare bedreiging.

De eerste dagen na dit pijnlijk voorval zwoegde hij haast dubbel zoveel als te voren. Oom Jacob stond er zelf versteld van. Het kwam hem ongewoon voor en zelfs meende hij dat Peer achter elk gebaar en elk woord iets voor hem schuil hield.

‘Wat mankeert je toch?’ vroeg hij hem zekere avond, terwijl hij hem star-onderzoekend in de ogen keek.

Peer werd onder die doordringende blik ijselijk bleek en zijn abnormaal grote handen sidderden boven het tafelblad. De angst kroop in zijn keel omhoog. Hij sprong op en wou weglopen. Oom Jacob greep hem echter bij zijn kraag.

‘Wat mankeert je toch, snotneus?’ Zijn stem klonk nijdig-scherp. Hij voelde het ventje stuntelig onder zijn krachtige greep spartelen en joeg hem weer de kamer in.

Toen biechtte Peer zijn verpletterende zonde op. Van het aapje en het gestolen geld en dat hij er hem maar flink moest om slagen, hij had het heus verdiend.

Maar oom Jacob bleef ijzingwekkend kalm. ‘Jij dikhoofdig mormel!’ beet hij hem toe. Dat was alles en daarmee zond hij Peer naar bed. In de onwezenlijke duisternis van zijn kamertje verlangde Peer voor het eerst naar de dood als naar een wonderbaarlijke verlossing. Maar de dood was al even onverbiddelijk als het leven.

Oom Jacob nam een nieuwe leerjongen in dienst en liet Peer minder werken dan voorheen. Tot hij hem zekere dag betrapte in een verborgen hoekje achter het houten schutsel waar potten werden opgestapeld. Peer was stiekum bezig een vormeloze klomp klei tot een Madonnabeeldje te boetseren. Oom Jacob ontstak in zo'n hevige woede dat hij het half afgewerkte kopje met een lompe trap vermorzelde en Peer onbarmhartig bij zijn reeds verminkt oor rechtop trok.

[p. 342]

Hij sloeg hem tot hij er zelf moe van werd. Die dag werd Peer precies veertien jaar en hij wist het och arme zelf niet.

Een week daarop kwam de boerenkermis haar geprefabriceerd plezier aan de dorpsmensen verkopen.

De blaren vielen reeds zieltogend van hun takken en het werd herfst toen de foor naar haar einde liep.

In de vroege ochtendschemering ging oom Jacob met Peer naar een foorbarak die helemaal achteraan op het plein tussen een paardjesmolen en een vlooientheater was opgesteld. De vensterramen van de woonwagen waren nog met grauwe blinden afgesloten. In de hele omgeving was geen levende ziel te bespeuren, tenzij een drentelende hond die jankte van honger.

Oom Jacob moest lang en herhaaldelijk aan de deur kleppen voordat iemand kwam opendoen. Ze werden samen binnengelaten door een oud rimpelig wijf die er in haar groezelige japon erg vies uitzag. In het enge woonvertrek waren slechts twee stoelen, een lage commode waar wat gedragen ondergoed slordig overheen lag gespreid met een lippenstift en een open poederdoos. Een tot op de draad versleten zetel waar een ruige poes in lag stond naast een geïmproviseerd tafeltje.

Nadat ze Peer met haar slaperige blik van kop tot teen gemonsterd had, loodste ze hem zonder veel omhaal weer de deur uit.

Het gebeurde zo vlug, dat Peer over het stoeptrapje struikelde en viel. Hij scharrelde overeind en ging op de onderste trede neerzitten. Hij begreep maar niet wat er nu eigenlijk op til was en werd bang.

Daarbinnen sloeg het onderdrukte gestommel van hun stemmen al heel gauw over tot een vinnige woordentwist waarvan Peer echter niets kon opvangen. Het duurde lang voordat ze blijkbaar akkoord kwamen en de deur weer opendraaide. Peer was al blij dat hij eindelijk daar vandaan mocht. Oom Jacob nam hem echter bij de schouder.

‘Peer jongen, dit is voortaan je nieuwe thuis. Gedraag je behoorlijk en ween vooral niet. Je zal er je oom later dankbaar om zijn.’

Daarmee werd de ceremonie besloten en was Peer aanvaard om met zijn kolosaal grote kop in de foorbarak als wondernummer op te treden.

Dezelfde avond reeds mocht hij mee de boel opkramen.

Die eerste dagen waren hard. Maar een mens gewent zich aan zoveel. Men behandelde Peer trouwens heel vriendelijk, zo vriendelijk zelfs dat het hem eerder wantrouwig stemde.

De lange sliert der foorwagens kroop stapsgewijze als een reusachtige lintworm over de vlakke aardeweg traag naar de grootstad toe.

De zon dook reeds onder toen Peer een kruik water ging halen. De wagens hadden halt gemaakt op de openbare weg niet ver van een grote vijver, waar hij heen moest.

Aan de oever, wijl hij zijn kruik onder water wou dompelen, merkte hij

[p. 343]

plots in de schemering hoe een meisje heupwiegend zijn richting uitkwam, losjes met de hand wuivend om zijn aandacht te trekken. Hij liet van 't verschieten zijn kruik in het water vallen en veerde bang rechtop als had hij iets mispikkeld. Ze naderde tot heel dicht bij hem.

‘Waarom liet je je kruik vallen?’ vroeg ze.

Zonder zijn antwoord af te wachten bukte ze zich en viste ze met een lenige beweging de kruik op, er zorg voor dragend dat ze van de nodige hoeveelheid watervoorraad voorzien bleef.

‘Hier, hou vast!’ zei ze prompt en reikte hem de kruik aan.

‘Ik ga met je mee. Waar woon je?’ haar stem klonk zangerig.

Peer bleef haar nog immer sprakeloos aanstaren.

‘Kom nu!’ drong ze aan. Ze trok hem vrijpostig bij de mouw. Automatisch liet hij zich door haar meevoeren.

‘Nou, wil je me niet zeggen waar je woont?’

Peer wees onbeholpen naar de groengeverfde woonwagen.

‘Ginder? Bij Marina dus? Dacht ik al. Slaap je daar ook? Of lig je bij de eenoog en die miserabele tweeling?’

Zij sprak met een onduidelijk accent.

‘Dan ben je daar stellig nog maar pas!’ ging ze in één adem verder. Peer begreep niet goed wat ze bedoelde.

‘Mijn oom heeft me meegezonden’ zei hij hortend. ‘Ik slaap achteraan in de woonwagen en moet overdag alles schoonmaken.’

Ze hield hem tegen.

‘Geef die kruik en wacht hier op mij, dan gaan we straks wandelen.’ Peer liet haar begaan. Zij draafde gezwind naar de woonwagen en was even later al terug. Haar borsten stonden vinnig afgelijnd in haar vuurrode blouse die half open hing. Ook heur haar was rood en weerbarstig.

‘Kom! zei ze en lei haar hand in de zijne. Ze was niet veel groter dan hij, maar leek heel wat ouder.

‘Willen we lopen? Ze trok hem mee. Hij volgde haar gewillig langs de oever tot zij opeens een jolige buiteling maakte en zich hals over kop over het gras liet rollen.

Ze strekte haar benen bevallig uit en steunde achterwaarts op haar ellebogen. Peer kwam naast haar zitten. Hij vond haar mooi en streelde zacht haar golvend haar. Zij draaide zich soepel naar hem toe, drukte hem speels bij de schouders achterover en gaf hem onverhoeds een kus op zijn lippen.

Maar Peer stootte haar wild van zich af en vluchtte naar zijn woonwagen.

Die nacht overrompelden hem allerlei gekke gevoelens, die mekaar om beurt verdrongen. Hij dacht voortdurend aan haar. Heel diep in zijn hart broeide er een greintje onbestemd geluk, dat aldoor groter werd, hem tenslotte geheel vervulde en dringend naar een uitweg zocht.

[p. 344]

Dan eindelijk, op een Zaterdagochtend belandde de karavaan in de grootstad. De foorkramen werden in allerijl opgeslagen. Peer hielp mee en kreeg toen voor het eerst de eenoog en de misbakken tweeling te zien, die in een wagen apart waren ondergebracht en zelden buiten kwamen.

Hij wou hun spreken, doch Marina verbood het hem.

‘Verspil nu je tijd niet, ventje. We moeten klaar komen. Morgen zal je trouwens tijd te over hebben, om hen te zien. Op de voorstelling zit je naast hen. En huil dan niet, want dat zou je je berouwen!’

‘De voorstelling?’ vroeg Peer benieuwd.

‘Ja, de voorstelling’ herhaalde ze afwezig.

En toen ze Peer's vragende blik merkte:

‘Maar eerst mag je helpen aan het acrobatennummer in het groot cirkus. Je moet alleen maar de touwladder opklauteren - hou je dan vooral stevig vast daar boven, want er is geen net gespannen! Je reikt de acrobaat een kleine fiets aan. Dat is gauw afgelopen. Leg ik je straks wel uit. Ga nu mijn emmer halen en haast je wat!’

Peer, die het hele gedoe niet goed snapte, wenste heimelijk dat het spoedig morgen werd.

Het was al nacht voordat er rust over het plein hing en behalve de carroussel, waarvan een dwarsligger doorgebroken was, alles kant en klaar stond.

Doelloos liep Peer tussen de gore woonwagens met zijn handen in de zakken van een uitgerafeld jasje, dat Marina hem aangeschoten had. Hij ging naar de overkant, waar de kerk log en groots in de nachthemel opdoemde.

Toen hij de cirkustent passeerde, hoorde hij al met eens achter zijn rug gedempt ginnegappen. Verschrikt draaide hij zich om en ontwaarde een donker silhouet, dat onder één der woonwagens bewoog. Juist daarover werd een deur geopend en in het vale lichtschijnsel dat schielijk buitenviel herkende hij het meisje van de oever, die onder de wagen met een vent lag te flikflooien. Peer hield zijn adem in en liep met een schrijnend gemoed terug, ineengedrongen van ellende.

In de helverlichte cirkustent heerste een rumoerige drukte. Het volk stroomde binnen als mieren zo talrijk.

Aan het nok werd om een zitplaats getwist en een bank viel lawaaierig omver. Alleen het orkest, dat burlesk in gang zette, kon het geroezemoes onderdrukken.

En dan begon de voorstelling. Reeds waren de acrobaten de trapeze aan 't losknopen. Naast het orkestpodium keek de cirkuseigenaar zelfvoldaan toe.

Peer was al naar boven geklauterd en stond op een smal hangplatform, waar een dunne kabel aan vastzat, die strak gespannen naar het andere eind van het tentdak liep, waar de koorddansers wachtten. Zij kwamen het eerst aan de beurt.

[p. 345]

Het schreeuwerig orkest zweeg. Een van de acrobaten gaf Peer met de hand teken. Maar Peer merkte het niet. Hij dacht aan het meisje, aan oom Jacob en het aapje in de kooi. En plots zag hij met ontzetting beneden zich die weerzinwekkend- duizendkoppige menigte, die hem dreigend aanstaarde... hèm alleen. In zijn angst greep hij duizelig naar de borstwering. Zijn misvormde hand sloeg hopeloos verkeerd in het ijle... en hij viel. Een vrouw uit het publiek schreeuwde. Haar dierlijke schreeuw werd gesmoord door het orkest, dat hysterisch aanzette.

‘Dat dikhoofdig mormel maakt alles om zeep’ vloekte de cirkuseigenaar binnensmonds. Doch zijn vertoning kon even later doorgaan.

Roger DE BRUYCKER