De Vlaamse Gids. Jaargang 34

[p. 99]

De paradijs-mythe bij Bertus Aafjes

WIE ‘Een Voetreis naar Rome’ - charmant object voor lof én blaam, maar in zijn charme diep van zin - ééns goed las, herinnert zich stellig daaruit het wellicht poëtisch best geslaagde fragment ‘Het Hotel’, scène van liefdesgeluk én van melancholie. Want wie in deze plastisch en muzikaal zo vervoerende evocatie van de zinnenweelde niet méér dan de zang van het bloed vernam, was een slecht luisteraar. Het ontroerend tedere timbre van deze regels heeft als ondertoon - en déze bovenal dringt in den ontvankelijken lezer door en bewerkt die aandoening in ons die wij Schoonheid noemen -: de nameloze weemoed in den mens, welke niet anders is dan de echo van het diep in ons levende besef, dat wij niet meer ‘gelukkige dieren’ zijn; dat ons ‘bewust-zijn’ ons voor goed heeft verdreven uit ons paradijsbestaan, waarin ook de mens kon ‘zijn’ zonder ‘bewust-zijn’; dat het ‘kind’ in Eden werd tot de ‘volwassene’ in de Wereld.

En de mens is vervuld van het brandend heimwee naar het oer-bestaan, toen hij kon ‘leven’ zonder daarover te ‘denken’; toen hij de dieren en de bloemen, de zon en de sterren, de lentewateren en de morgennevels en oók ‘Eva’ in gelukkige bewondering en verwonderd aanschouwen wel tót zich riep door ze te ‘noemen’ - maar nog niet vàn zich dreef, zelf vervreemd van wat hij heerlijkst genoot, door ze te ‘vergelijken’, een vergelijken waarop immers alle denken berust. Eéns riep hij de dingen op, één evocatie door Adam vóór hij de Vrucht van den Boom at; daarna relativeerde hij alle dingen: één redenatie, die den gelukzalige uit het Paradijs verdreef. Want toen de mens binnen het web van zijn denken alle ‘dingen’ voor zich had veroverd, had hij hun onmiddellijke aanwezigheid voor zijn zinnen voor goed verloren - en slechts de weemoed van het heimwee bleef in hem naruisen. Want met het zoeken naar den zin der dingen ontvalt den mens voor goed het ding der zinnen.

En het is de noodlottige uitverkorenheid van den mens, zijn tragiek in den hoogsten zin, dat hij niet anders kàn, dat hij - en hiermee krijgt de wat te naïeve visie, hierboven gegeven, haar essentiële diepte - nimmer ‘leven’ kón zonder te ‘denken’, dat zijn kennis-drang deel was óók van zijn Paradijs-tijd, dat zijn puur-zintuigelijk existeren reeds ‘In den beginne...’ doorsidderd werd van de drift naar kènnis van zijn Oorsprong, naar het noemen van het Woord - maar: ‘Wie kan U noemen bij Uwen Naam’, zingt Vondel, ‘Want ieder draagt zijn eigen naam, behalve Gij’, -; het Woord dat ‘was in den beginne; en het Woord was bij God en het Woord was God’ (Joh. I.1.).

De mens verbeeldt zich van God én van den niet-mens (dier, ding, plant), dat zij, in-zich ‘bestaan; hijzelf echter, van God losgemaakt en in de wereld der dingen geplaatst, leeft àl te kort, droevig-kort slechts, louter ‘in-zich’; want zijn bewustzijn doet hem zich van zichzelf bewust zijn, hij ‘ziet’ zichzelf, hij leeft ‘óm zichzelf’ en die scheiding van het niet meer te heroveren onbewuste

[p. 100]

‘in zichzelf’-bestaan, maakt hem eenzaam. In die eenzaamheid zoekt hij dringend en dwingend allereerst naar een antwoord, naar het ‘zijn met den ander’, naar gemeenzaamheid, naar een klankbodem voor zijn klacht, naar ‘tweezaamheid’ - en dit vurig verlangen van Adam doet uit hem Eva geboren worden, bron van al wederom al te kort, droevig kort durende liefdeslafenis, vergetelheid in gelukzaligheid. Want het zinnen op het Woord, het Aanvangswoord, blijft, en Eva lijdt mèt Adam; en haar brandende liefde voor hem drijft haar, aarzelend wel eerst, maar dan, betoverd door het hitsig fluisteren in de twijgen, met sidderende drift naar den Boom, den verboden Boom der Kennis; en zij eet. En Adam eet dóór haar. Het noodlot voltrekt zich snel: want hoewel één moment dronken van de schijnbare winst die hun nieuw onderscheidingsvermogen hun schonk, zwijmelend (én hoe ontplooit Aafjes plotseling zijn taal in weidse pracht!) in de overdaad der vergelijkingen - het één is nu het ànder geworden, de zinnen versmelten in de geest -; hoewel één ogenblik duizelend in de nu bewust beleefde roes der zinnenliefde - want voorbij voorgoed de kinderlijke lust van een Daphnis en een Chloë -, - hoè snel dondert daarna God's woord over deze beide zich bewust geworden Paradijsbewoners, bewust zich nu van hun ‘naaktheid’, beeld hunner plotselinge armzaligheid (ja: arm aan zaligheid...). En onverbiddelijk klinkt Zijn oordeel: de mens die wenste God gelijk te zijn en het Woord te kennen, hij verloor door zijn zoeken naar ‘kennis’ zijn aanvankelijke gave de dingen zuiver te ‘noemen’ en daardoor ‘bij hen’ te zijn - hij vond nièt het Woord ‘dat was in den beginne’, doch vond slechts het Beeld, de Vergelijking: verwarrend, het één naast het ander stellend ter vergelijking en daarna in zijn plaats, nimmermeer in staat in één Naam ziel en lichaam van de geschapenheden als zuivere eenheid te bezitten. En hier sluit dit nieuwste en voortreffelijke gedicht van Bertus Aafjes: ‘In den Beginne...’ (Querido, Amsterdam, 1949) toch weer aan bij het genoemde fragment ‘Het Hotel’ uit zijn ‘Voetreis’: ook in die liefdesscène was de weemoed de bittere vrucht van het onstilbaar besef, dat alleen zinnen en ziel tezàmen een waarachtig liefde-geluk zouden kunnen beleven... den mens nà het eten van de Vrucht eeuwiglijk ontzegd.

Zo zoekt de Mens. Maar zo ook de Dichter: dóór de woekering der woorden, die glansloos werden in hun redelijke rebellie, die onverstaanbaar werden door het verlies hunner puurheid, overdekt met de aandacht dodende pronk der beelden, - door dit dicht verwoekerd struweel tracht de Dichter zijn weg te hakken, als de Ridder naar Doornroosje's kasteel, naar het lichtende zuivere Woord, opdat hij ééns weer het zuivere Ding moge ‘noemen’ (en wie denkt naast Aafjes niet onmiddellijk aan Nijhoff, zijn ‘Kleine Prélude’, het ‘Steenen Kindje’), en zó genezen van zijn eenzaamheid:

‘Want 't onuitsprekelijke maakt ons eenzaam,
Wijl wij het bij de naam niet noemen kunnen,
Het nameloze maakt ons naamloos droef’.

[p. 101]

Zo herschiep Aafjes dan het Paradijs-verhaal en gaf er zijn visie op. Slechts wie voor deze poëzië ongevoelig zijn, zullen (als eens in verband met zijn visie op de Vestalinnen) een discussie beginnen over het al of niet juist zijn van Aafjes' interpretatie van Genesis. Hoe twistte men niet over Vondel's opvattingen van Bijbelse stof, Moeilijk te loochenen is echter de diep religieus-wijsgerige zin van Aafjes- visie en onmiskenbaar dunkt me de poëtische schoonheid van zijn gedicht. In de 5 zangen van elk ± 100 rijmloze verzen (met hier en daar een gepaard zijn als rustgevend slot van een alinea en niet te vergeten: een rijkdom aan alliteraties) vertelt de dichter, moeiteloos, de taal volmaakt beheersend, dan weer charmant en luchtig, dan weer zinnenzoel en woordenweeldig, dan weer gedragen en klagensdroef, van Adam's geluk en nood, van Eva's kuise lichaamsschoon eerst en van haar latere kretenslakende extatische lust.

Op stellig sublieme wijze heeft Aafjes in zijn tààl weten op te roepen het in-zichzelf glanzende zijn der dingen en der eenheid van Adam en Eva vóór het eten van de verboden Vrucht, toen ‘de vergelijking nog niet geboren was’, en daartegenover de warrelende chaos van hartstochtelijk geziene beelden en de hete bewuste drift der nieuwe omarmingen dier beide eerste mensen nà die ‘zónde’.

Eerst is daar Eva's wording door Adam's wens-dromen:

- - - - - - - - En zijn droom werd vlees.

Zijn lege vragen werden volle lippen,
Zijn lichte rimpels werden blank herboren,
Zijn zoekend rondzien werd het ooggeflonker,
Zijn tasten in de blinde werd veelvingrig,
Blozende werd het bleke van zijn peinzen
En fris en rimpelloos van verse naaktheid.
Gedempt en afgerond werd al zijn zwoegen
Tot grote ronde borsten vol ontferming,
En heel zijn drift naar waarheid en naar weten
Werd omgebogen, werd de golf der heupen,
De volte van de schoot...

Is het nog nodig nadrukkelijk op die unieke laatste drie regels te wijze? En dan is daar Eva, ‘zo naakt en nieuw’, een wezen-in-zich-zelf:

En als hij luidop Eva zei dan zat zij
Zoals zij altijd al had moeten zijn,
Dan werd zij glanzende zoals zij was,
Haar wimpers hieven zich zoals zij waren,
Dan werd haar mond zoals hij was warmrood
Want zij was enkel Eva. Zij was niets

[p. 102]

 

Daarbuiten. Geen zacht beeldend morgenrood

 

Vloog aan haar kaak, geen nauwelijkse knoppen

 

Van jonge rozen zweemden naar haar borsten,

 

Geen vergelijking trachtte zich te roeren.

 

Haar mond was zuiver in zichzelf haar mond.

 

Haar borsten puur haar blanke borsten zelf.

Wie denkt niet aan Gorter, óók wanneer het samenzijn der gelieven wordt gegeven: ‘beeldenloos lag zij in zijn vaste armen’ en ‘helder en dromenloos was hun omhelzing’, ‘elkanders leden dromenloos deelachtig, elkanders naaktheid zonder beeld genietend’...? Wonderlijk: wanneer de droefheid het gedicht op z'n hevigst doordringt is het ook aan het toch poëtisch zo geheel andere ‘Medousa’ van Van Eyck (even edel, even door één toon bezeten, ja toch óók zo vol van pure zinnenlust) stellig niet vreemd.

Maar nà de zondige bete is het een àndere zinnenlust en een andere taal; als een bacchante nu snelt Eva voort, roepend: ‘Adam, mijn stier, mijn leeuw, mijn levend luipaard, eet van de vrucht’...; en na Adam's val roept zij ‘in dronkene verrukking’:

O goddelijke dronken Adam, beeld mij,
O neem mij en in mij de ganse wereld,
Benoem mij met de roes van al uw woorden.

Weer liggen zij samen, maar in bewust-zijn:

En duizend beelden gloeiden op in Adam
En werden vlees en bolden van zijn lippen
En regenden als kussen neer op Eva:
Ik werp met rozeknoppen naar uw borsten;
Ik grijp uw kronkelende haar met handen,
Lianen van mijn hartstocht die ik kus,
De lieve duistre adders van uw hoofd
Wier beet mij door het oog dringt, 't vlees ontsteen
Tot giftge lust, die hunkert naar de dood.
Eva, ik beeld. Ik kan u niet meer noemen
Zoals gij waart....
- - - - - - - - - - - Eva! Eva!
Mijn woorden brokklen weg, mijn klanken smelten
Tot onverstaanbre drift, die 't Woord verzaakt.
Eva! Eva! Zie wij zijn beiden naakt!

[p. 103]

Eén orgasme van beelden bij het orgasme der nieuwe bewuste en in schijn rijker zinnenroes - waar zij beiden een van hun naderende val wellicht onderbewust vermoeden en voorgevoel van hun noodlot verdoven in één driftige kramp van samenzijn. Hier wordt de prille blankheid van de eerste zangen gecontrasteerd door een zwoel-geladen taal, zwoel als een hoogzomermiddag. En waarop dan onmiddellijk de donder volgt van God's stem over die beiden, die daar ‘naakt en angstig’ klein wegschuilen in de nu grauw geworden Paradijstuin...

W.L.M.E. van LEEUWEN