De Vlaamse Gids. Jaargang 34

[p. 75]

De pers en het openbaar leven

DE belangstelling in het leven van de pers en in haar rol in het openbaar leven is ook in ons land toegenomen. Het geheimzinnige waas, waarin de perswereld omhuld blijft, prikkelt stellig de belangstelling. Hoe komt het, dat de pers over alles schrijft en over alles inlicht, uitgenomen over wat er bij haar omgaat? Af en toe verschijnt een berichtje waarin een geval van overmacht wordt ingeroepen omdat de krant de vorige dag iets te laat de lezers bereikte, maar meer uitleg wordt niet verstrekt. Daarentegen zal voor het geringste voorval in de buurt van de drukkerij wel een plaatsje in het blad gevonden worden.

Dit is voor tweeërlei verklaring vatbaar. Ofwel hebben de journalisten het te druk met hun werk om aandacht te vragen voor wat zich in hun eigen kring voordoet. Ofwel leeft de herinnering voort aan de eerste tijden van het journalisme, toen de openbare machten er maar al te vaak op uit waren zich met de pers te bemoeien en haar te knevelen.

Deze toestand heeft tot gevolg, dat de houding en de gebruiken van de pers meestal niet begrepen of verkeerd uitgelegd worden en dat wantrouwen tegenover de pers meer dan eens tot uiting komt. Vandaar de pogingen om aan de pers een of ander toezicht op te dringen, dat zou toelaten door het waas der geheimzinnigheid door te dringen.

Maar de belangstelling is ook begrijpelijk wanneer men de groei van de pers nagaat. Tot in de negentiende eeuw waren de oplagen der bladen gering. In vele gevallen drongen de bladen niet verder door dan de kring van medestanders op wie ook beroep gedaan werd om de uitgave financieel te steunen. De ontvoogding van de middenstand eerst, en vervolgens van de arbeiders, gepaard met het invoeren van de leerplicht, - in 1914 in ons ‘vooruitstrevend’ land! - heeft het afzetgebied van de pers uitgebreid over de hele natie. In 1810 bedroeg de oplage van de Gazette van Gent 1850 exemplaren. In 1840 waren er in ons land 28 Franstalige bladen en 26 Vlaamse weekbladen. ‘Den Vaderlander’, die te Gent verscheen, telde 1.000 abonnenten, wat in die tijd een recordcijfer was. Thans zijn er 47 dagbladen in België, namelijk 30 Franstalige, 16 Vlaamse en een blad, dat in het Duits verschijnt. De oplagen lopen van 10.000 tot 300.000, zodat de totale dagelijkse oplage ongeveer twee millioen exemplaren bereikt in een land met een bevolking van 8,5 millioen inwoners. In Groot-Brittannië worden meer dan 26 millioen bladen verspreid over een bevolking van 47 millioen. De invloed van de pers op de openbare mening kan dan ook niet onderschat worden.

Weliswaar wordt de massa niet alleen door de pers bereikt. De radio en film oefenen op hun beurt een invloed uit; maar deze van de pers blijkt de voornaamste of in ieder geval de meest geduchte te zijn. Een belangrijke verklaring wordt eenmaal in de bladen opgenomen, zij wordt herhaaldelijk door de radio uitgezonden. Regeringswillekeur noodzaakt het Radio Instituut soms regeringsteksten gedurende twee dagen uit te zenden als tegenwicht van de invloed van de pers.

[p. 76]

De ontwikkeling van de pers is haar onafhankelijkheid ten goede gekomen. Het is steeds mogelijk nieuwe opvattingen te verspreiden door een blad op te richten, dat zich kan inburgeren indien het er in gelukt het vertrouwen te winnen, over vakmensen te beschikken en aan een werkelijke behoefte te beantwoorden. Maar pogingen om bij verrassing en met behulp van ettelijke millioenen bladen te bemachtigen of op te richten om het publiek te overrompelen lopen vlugger dan vroeger op een ontgoocheling uit. Ook deze vaststelling is een aansporing om zijdelings een toezicht van hogerhand in te stellen op de pers, op de nieuwsagentschappen of op de andere bronnen van het nieuws. Terwijl bij gelegenheid geklaagd wordt over het in omloop brengen van onnauwkeurig of onvolledig nieuws ontmoet de journalist, die er meer van wil weten, meer dan eens een gordijn, dat gelukkig niet ondoorzichtbaar of ondoordringbaar blijft, indien hij volhardt.

Het belang van de pers is des te meer toegenomen daar de openbare mening vooral van 1918 af een rechtstreeks aandeel heeft gekregen in 's lands beleid. Zelfs de buitenlandse politiek van de regeringen kan zich niet meer onttrekken aan de invloed van de openbare mening, een feit waarmee niet genoeg rekening wordt gehouden bij het beoordelen van de gebeurtenissen. De pers kan in dit opzicht een weldoende of een nadelige invloed uitoefenen, al gaat deze invloed niet in een enkele richting uit zolang er persvrijheid bestaat, vermits er in dit geval bladen van uiteenlopende strekking verschijnen. Een deel van de pers, zoals een deel van de volksvertegenwoordiging, zal een bepaalde politiek steunen; een ander deel zal het als een plicht beschouwen deze politiek af te breken. Het grootste gevaar, dat zou kunnen ontstaan ware, dat de pers haar rol zou beperken tot een weergave van de heersende opvattingen zonder stand te kiezen. De vraagstukken zouden eenzijdig belicht worden, het toezicht op 's lands bestuur zou in grote mate vervallen, het vertrouwen van het land zou er stellig door ondermijnd worden.

Wat is intussen de werkelijke taak van de pers?

Toen Prof. Huizinga dit onderwerp in 1935 behandelde in de Nederlandsche Journalisten Kring betoogde hij, dat een belangrijk deel van deze taak ligt in het negatieve, in het beteugelen van euvelen. Wat de positieve taak betreft was hij van oordeel, dat inlichten niet genoeg is. De pers moet ook voorlichten.

In de Verenigde Staten bracht een commissie, bestaande uit hoogleraren, in 1947 een verslag uit, dat gedrukt werd onder de titel: ‘Een vrije en verantwoordelijke Pers’.

Deze commissie kon haar werk verrichten zonder welke druk ook te ondergaan al werd het onderzoek bekostigd door twee uitgeverijen, namelijk door de maatschappij welke het weekblad ‘Time’ uitgeeft en door de uitgeverij van de Encyclopaedia Britannica, die tijdens de oorlog in Amerikaanse handen is overgegaan. Met de benaming ‘Pers’ werden niet alleen dag- en weekbladen en tijdschriften bedoeld, maar ook de radio, de film en het boek, kortom alles wat tot voorlichting van de openbare mening bijdraagt. Af en toe wekt het de indruk, dat de hoogleraren minder belang hebben gehecht aan de uitdrukking van de eigen mening dan wel aan de berichtgeving. Vandaar hun besluit, dat de bladen

[p. 77]

ruchtbaarheid moeten geven aan de gedachten, die de aandacht van het publiek vestigen, of zij er mee instemmen of niet.

Om deze bezorgdheid te begrijpen moet men weten, dat er in de Verenigde Staten geen enkele regeringsinmenging bestaat ten opzichte van pers, radio en film. De verspreiding van de gedachte zou echter, in een zo uitgestrekt land kunnen verhinderd worden doordat enkele machtige particuliere groepen deze drie vormen van meningsuiting zouden beheersen. Met het oog daarop werd aangedrongen, dat de bladen alle zienswijzen zouden bekend maken. Dit is overigens met een aantal zeer verspreide uitgaven het geval en er dient op gewezen, dat de ‘New York Times’ onder zijn titel de leus drukt: ‘Al het nieuws dat waard is vermeld te worden’ en deze leus kan toepassen doordat het blad soms tot op 64 blz. verschijnt.

In Groot-Brittannië is in 1949 het verslag verschenen van de Koninklijke Commissie die tot stand kwam op verzoek van een der bestaande persverenigingen, de National Union of Journalists. Deze vakvereniging was er over bezorgd, dat provinciebladen meer en meer opgeslorpt worden door machtige groepen en zij vreesde, dat het nieuws ten slotte op eenzijdige wijze het publiek zou bereiken, zodat de openbare mening slechts één klank zou te horen krijgen. Het eindverslag van de commissie heeft deze vrees uit de weg geruimd.

Bij de aanvang van haar werkzaamheden stuurde de commissie aan alle persverenigingen en bladen een vragenlijst. De eerste vraag luidde: ‘Waarin bestaat de persvrijheid? Zijt gij het eens met de Amerikaanse Commissie betreffende de Persvrijheid, dat degenen, die de pers besturen tot plicht hebben de gedachten te vermelden, die tengevolge van het vrije woord de aandacht der openbare mening gevestigd hebben, of zij er mee instemmen of niet’?

In Groot-Brittannië trad dus dezelfde bezorgdheid naar voren als in de Verenigde Staten: 1. de vrije uitdrukking van een mening, eigen aan ieder blad; 2. het bekendmaken van alle meningen.

Het onderzoek van de antwoorden der Britse dag- en weekbladen op de vraag van de Koninklijke Commissie is leerrijk. Vooreerst komt de gemeenschappelijke opvatting tot uiting, dat de vrijheid van de pers de vrijheid moet betekenen om het even welk nieuws en welke mening bekend te maken. Men beschouwt dit niet alleen als een recht van de pers, maar ook als een plicht van het blad ten opzichte van de openbare mening. Dit recht, voegde de ‘Daily Express’ er aan toe, mag niet het voorwerp zijn van toezicht of van censuur. Volgens de ‘Times’ bestaat de persvrijheid in het verstrekken van een volledige nieuwsdienst en van beoordeling van het nieuws. De ‘Manchester Guardian’ haalde de vermaarde stelregel aan van P.C. Scott: ‘De beoordeling is vrij, maar de feiten zijn heilig. De stem van de tegenstanders heeft evenveel recht om gehoord te worden als deze van de vrienden’ Hoe zou men trouwens zijn eigen gedachten terdege kunnen verdedigen zonder deze van de overzijde te vermelden?

[p. 78]

Het recht op meningsvrijheid en de plicht tot voorlichting kunnen echter bezwaarlijk gelijk afgemeten worden. De ‘News Chronicle’ deed opmerken, dat vermits de bladen opgericht werden om een eigen mening te verkondigen er geen verplichting kan bestaan om alle meningen uit te drukken. ‘Reynolds' News’, het weekblad van de socialistische coöperatieven, betoogde, dat niet kan verwacht worden, dat een blad evenveel plaats zou besteden aan het mededelen van de gedachten, waartegen het gekant is, als aan de gedachten waarvoor het opkomt. Een wiskundige gelijkheid zou de bladen van hun karakter en persoonlijkheid beroven. Het labourorgaan ‘Daily Herald’ zegde, dat er geen verplichting bestaat om van een blad een tribune te maken voor de verspreiding van alle opvattingen zonder onderscheid en de ‘Financial Times’ stelde de vraag of het tijdens de oorlog tot plicht zou gehad hebben volledig de zienswijze weer te geven, welke William Joyce voor de micro van de Berlijnse radio verkondigde en of het wel nodig is verslag uit te brengen over communistische redevoeringen, die bezwaarlijk van belang kunnen zijn voor de lezers van een financieel blad.

Alleen de communistische ‘Daily Worker’ betwistte het onvoorwaardelijk recht op de vrije uiting der gedachten al maakt het dagelijks aanspraak op dit recht om in Groot-Brittanniê te kunnen verschijnen.

Men ziet aldus, dat het behandelen van het nieuws op uiteenlopende wijze wordt opgevat. Het weekblad ‘The New Statesman’ bevat sinds enige tijd een rubriek waarin wordt nagegaan hoe eenzelfde feit in de verschillende bladen wordt weergegeven en welke lengte in de parlementaire verslagen wordt toebedeeld aan eenzelfde redevoering. Dit geeft aanleiding tot eigenaardige vaststellingen, zonder dat er echter bepaalde gevolgtrekkingen kunnen aan verbonden worden. Zo werd er b.v. onlangs in de ‘The New Statesman’ over geklaagd, dat een lange rede van Sir Stafford Cripps, de Kanselier van de Schatkist, korter in de bladen werd weergegeven dan een korte tussenkomst van de h. Churchill, de leider van de oppositie. Maar in hetzelfde nummer van het weekblad kon men lezen, dat de redevoering van de minister er veel zou bij gewonnen hebben indien zij niet zo lang was uitgevallen.

Inmiddels neemt echter in de pers de bezorgdheid toe om nauwkeurig nieuws te geven. De regel van het agentschap Reuter, overgenomen in ons land door het agentschap Belga, en van ‘The Times’ om alleen feiten te vermelden en geen geruchten of veronderstellingen, verdient een ruimer toepassing. Het publiek zelf dringt aan in die richting met het gevolg, dat voorname redevoeringen in de Amerikaanse bladen gewoonlijk voluit verschijnen, terwijl het verslag van het proces Kravchenko in het Parijse blad ‘Le Figaro’ stenografisch werd weergegeven. In de meeste gevallen worden deze teksten niet van het begin tot het einde gelezen, zodat het zelfs nodig is er een samenvatting van te geven hetzij in de titels, hetzij in een inleiding, maar er wordt voldoening geschonken aan het verlangen om toegang te hebben tot het nieuws en al het nieuws. Wanneer

[p. 79]

de journalisten opkomen voor de vrije toegang tot het nieuws dan mogen zij daarvoor rekenen op de steun van de openbare mening.

De verbetering in die richting volstaat echter niet. Goede trouw bij de berichtgeving moet gepaard gaan met goede trouw bij de beoordeling van de feiten. In perskringen zijn velen het eens om ook op dit gebied verbetering na te streven in de overtuiging, dat de waardigheid en het aanzien van de pers er mee gemoeid zijn. Hier moet men hopen, dat ook het publiek, - en de leidende kringen vooral, - in die zin zullen werken door wat minder belang te hechten aan journalistieke vrijbuiters, die meer op fantasie en sensatie dan op waarheid belust zijn.

M. STIJNS