De Vlaamse Gids. Jaargang 34

[p. 16]

Familiegeest in de branding

ONZE tijd zal bepaald met alle taboes afgerekend hebben. Ook met diegene die tot heden, bijna honderd procent veilig, in een ongenaakbare verschansing schuilden. Het lag trouwens in de lijn: in een eeuw die de herwaardering beleeft van de geestelijke en morele normen waarop ze tot nu toe heeft geteerd is het logisch dat de herziening niet bij steekproeven maar op de ganse lijn geschiedde. Niet noodzakelijk met de iconoclastische bedoeling met alle tot nu toe gangbare beginselen af te breken. Ook de meest revolutionnaire beweging heeft de amortisatie der traditionele waarden slechts gedeeltelijk doorgevoerd; sommige zijn van zo duurzaam materiaal dat noch de tand des tijds noch het giertij van twee wereldoorlogen er aan getornd hebben; maar ze hebben minstens de harde proef moeten doorstaan om bij de herkeuring nog goed bevonden te worden.

Het lag derhalve voor de hand dat ook de familiale geest opnieuw op de proefbank zou gelegd worden: de moderne theorieën over de opvoeding kon men moeilijk doen stilhouden voor de arkanen van het vaderlijk en het moederlijk gezag, vanaf het ogenblik dat hun toepassing veld won in het parallele domein van het schoolonderwijs. Indien de school, zowel wat de doelstellingen als de methodes betreft, niet de psychologische verlenging en uitbreiding is van de familiale opvattingen loopt de ganse opvoeding gevaar uiteen te spatten in een onverzoenbaar dualisme. Daarbij komt nog dat de geest van de hedendaagse opvoeding, zonder te kort te doen aan de leidende medewerking der opvoeders, in ruime mate het van ouds gevestigde autoriteitsbeginsel is gaan vervangen door de critische instelling en het persoonlijk onderzoek. Van dit standpunt uit was het zeer moeilijk te verhinderen dat de aldus geschapen geest ook in de huiselijke kring zou doordringen en dat voortaan de verhoudingen van ouders tot kinderen en omgekeerd ingrijpende wijzigingen zouden ondergaan. Wellicht hebben de jonge afstammelingen ook in vroeger dagen het hunne erover gedacht ten overstaan van hun senioren. Maar nooit was het klimaat zo gunstig als op onze dagen voor het vrije uiting geven aan de destijds teruggedrongen gevoelens. Men beschouwt het niet meer als een all round panacee dat de kinderen slechts de mond te openen hebben wanneer ze gevraagd zijn; het zich ontpoppen van hun eigen specifieke persoonlijkheid wordt niet langer en alleen met afstraffende veto's onderdrukt; in de gelukkigste hypotheses wordt er gestreefd naar een geest van kameraadschap waarbij het onomwonden uitkomen voor de respectieve opvattingen een eerste stap moet zijn voor een vertrouwensvol elkaar begrijpen.

De laatste oplossing is natuurlijk een steeple-chase met vele, niet altijd op het eerste zicht merkbare hindernissen. Men heeft om te beginnen af te rekenen met een aloude autoriteitstraditie die ook aan de beterwillenden bij gelegenheid parten speelt; ook hier heeft de gewoonte een tweede natuur geschapen. Het vraagt omzeggens een steeds zich hernieuwende ‘rectification de tir’, een voortdurende heraanpassing aan wederzijds evoluerende karakters, het herstellen van

[p. 17]

begane fouten in een domein van verhoudingen waarvoor de juiste maat en de onfeilbare regelen nog onvoldoende gevonden werden.

Ik geloof dat men in dit opzicht gemakkelijker tot een betrekkelijke eenheid van opvattingen kan komen met betrekking tot de wijze ‘waarop het niet mag’ dan wel in verband met de positieve inhoud welke gezonde verhoudingen van ouders tot kinderen dienen te omvatten.

Dat deze eenheid van denkwijze ten opzichte van het stilaan overwonnen standpunt van het enge autoritarisme nagenoeg een werkelijkheid geworden is, daaraan zal wel niet erg meer getwijfeld worden na het onthaal dat het vlammende boek van Hervé Bazin ‘Vipère au Poing’ (Grasset - 1948) heeft gekend. Een paar generaties geleden zou zelfs het schrijven ervan niet denkbaar geweest zijn. Evenmin zou een niet gescandaliseerde belangstelling, laat staan zelfs een poging tot welwillend begrijpen voor zulk boek tot de mogelijkheden hebben behoord.

Het thema van de ontaarde moeder of van de despotische moeder is in de literatuur en zelfs in het (melo)drama geen volslagen nieuwigheid. Reeds heeft Jules Renard ten voeten uit in ‘Poil de Carotte’ een beeld opgehangen van een Mme Lepic die voor haar kleine niet van de poes was. Maar in hoofdzaak is het bij Renard dan toch gebleven bij de belichting van een ongelukkige jeugd en heeft de moeder zelf niet de eerste planrol. In ‘Vipère au Poing’ daarentegen zijn alle schijnwerpers onmeedogend schril gericht op de onverbiddelijke Mme Rezeau en op de respijtloze tweestrijd die geleverd wordt tussen haar en haar tweede zoon Jean (de verhaler van het boek). De strijd neemt op een gegeven ogenblik een dergelijk formaat aan, dat wij zelfs een mislukte verdrinkingspoging van de moeder te slikken krijgen vanwege haar twee oudste knapen, episode welke opperbest onderlijnt tot welk een graad van verbetenheid en ontembare haat de protagonisten van dit familiedrama zijn vergroeid. Ter illustratie, de ‘heldin’ wordt door haar spruiten met de veelbetekenende benaming ‘Folcoche’ (verkorting van ‘folle cochonne’) betiteld, een ‘raccourci’ dat boekdelen spreekt.

Men zou de vraag kunnen vooropstellen of ‘Brasse Bouillon’ (bijnaam van Jean Rezeau) het zich niet te gemakkelijk gemaakt heeft, daar de aftakeling van zijn antagoniste genadeloos en zonder de minste nuancering is. Men kan zich moeilijk een personage indenken dat, als deze moeder, zoveel geconcentreerde hatelijkheid op haar gespannen wezen van gallijdster samenbrengt. Er werd haar geen enkel enigermate compenserend menselijk gevoel toebediend.

Wij staan hier werkelijk voor een prototype van onvervalste boosaardigheid dat blijkbaar alle sporen van liefdegevoel in zich heeft uitgewist. Ook bij haar tegenstrever merkt men dat hij zodanig in het tussen hen ingetreden haatsteekspel is opgegaan dat enkel de termen van deze tweestrijd tot hun recht komen en geen van beide in a long run zijn bestaan kan indenken buiten het teken van een bestendig gevecht. De lezer zelf ontsnapt op de duur aan elk gevoel van

[p. 18]

menselijke meewarigheid en het is met een geamuseerd oog dat hij, zoals bij een boksmatch, de punten telt. Zo waar is het dat het meest tragische gegeven uiteindelijk komisch gaat aandoen wanneer het wordt aangepakt met deze typische zwarte humor waarvan André Breton en zijn surrealistische medestanders de constanten hebben vastgelegd. Wat, in de stijl van een Raymond Guérin bijvoorbeeld, een ‘livre noir’ had kunnen worden met een zeer gedrukte stemming ontpopt zich hier als een bravourstuk met mateloze ironische gloed.

Men heeft zich de vraag gesteld of Hervé Bazin aan het grondthema van zijn boek niet voorbijgegaan is door de ontleding te verwaarlozen van zijn heldin. Tot zijn verontschuldiging heeft men ingeroepen dat hij, in dit ogenschijnlijk autobiographische boek, enkel gestreefd heeft naar het herstel van een gebroken evenwicht door het van zich afwentelen van het dwangbuis ener onderdrukte jeugd. Wanneer men in een onmeedogende strijd van ieder ogenblik is gewikkeld doet men onvermijdelijk minder aan psycho-analytische beschouwingen dan aan kansberekeningen en afweerspeculaties over de slagen die gaan vallen. Het blijft, zoals reeds gezegd, het verhaal van een duel. Een ontledende behandeling van het feekscomplex zou en het tempo en de stijl en het klimaat van de roman grondig hebben gewijzigd en niets zegt dat het voordeliger zou uitgevallen zijn.

Het zal dan ook een open vraag blijven welke de drijfveren zijn, die de onberedeneerde, door passie getekende handelingen van ‘Folcoche’ hebben bepaald. Werd ze het instrument van een ziekelijke galachtigheid? Heeft ze zich blindgestaard op een vermolmd stelsel van overwonnen en slecht geïnterpreteerde burgerlijke deugden? Is ze de exponent van een vaak voorkomende tweestrijd naar de heerschappij tussen het mannelijk en het vrouwelijk beginsel? Voor de laatste stelling zou wellicht kunnen pleiten dat Mijnheer Rezeau in het hele geval letterlijk onbestaande is en dat de bekoring voor ‘Mevrouw’ derhalve zeer groot was om de proef te wagen tegen de jongere Jean, de enige tegenstrijdige kop van de ganse bende.

Wat er ook van zij, niet enkel ‘Brasse-Bouillon’, ook de objectieve lezer moest geleidelijk tot de overtuiging komen dat de eindstrijd fataal moest uitdraaien ten voordele van de opgroeiende snaak, bij wie de zich loswerkende jeugd en het staalharde experiment iedere dag meer kracht bijzetten.

De laatste bladzijden van dit pakkend werk groeien dan ook uit tot een vervaarlijk geestelijk testament van de jeugdige opstandeling: ‘Tu as forgé l'arme qui te criblera de coups, mais qui finira par se retourner contre moi-même. Toi qui a déjà tant souffert pour nous faire souffrir, tu te moques de ce que je te réserve, pourvu que je mûrisse ce que je me réserve à moi-même. La mentalité que j'arbore, hissée haut par le drapeau noir, tu en as cousu tous les plis, tu les a teints et reteints dans le meilleur jus de pieuvre. J'entre à peine dans la vie et, grâce à toi, je ne crois plus à rien, ni à personne. Celui quin'a pas cru en mon Père, celui-là n'entrera pas dans le royaume des

[p. 19]

cieux. Celui qui n'a pas cru en sa mère, celui-là n'entrera pas dans le royaume de la terre. Toute foi me semble une duperie, toute autorité un fléau, toute tendresse un calcul. Les plus sincères amitiés, les bonnes volontés, les tendresses à venir, je les soupçonnerai, je les découragerai, je les renierai. L'Homme doit vivre seul. Aimer c'est s'abdiquer. Haïr c'est s'affirmer. Je suis, je vis, j'attaque, je détruis. Je pense, donc je contredis...

‘Ni au commencement ni à la fin de ma vie, je n'ai l'occasion de donner mon consentement. On me fait naître et mourir. A moi, seulement, ce qui se trouve entre les deux, ce qui s'appelle pompeusement le destin. Mais ce destin lui-même les Folcoche le préfacent, l'engagent, l'escroquent: cette escroquerie s'appelle l'éducation. Je dois dire non à toute cette éducation, à tout ce qui m'a engagé sur une voie choisie par d'autres que moi et dont je ne puis que détester le sens, puisque je déteste les guides. Le bien c'est moi. Le mal c'est vous. Les principes sont des préjugés de grande taille, c'est tout. L'honorabilité n'est que la réussite sociale de l'hypocrisie. La spontanéité du coeur est un réflexe malheureux. La vertu, la seule vertu, la grande vertu nous ne l'appellerons pas orgueil, nous ne l'appellerons pas la force. Il n'y a pas de mot qui la définisse exactement. Elle est ceci et cela, orgueil et force, avec quelque chose de solitaire qui la hisse en tour d'ivoire et quelque chose de public qui la jette parmi la foule pour se faire des poings. Puissance de moi...’

Het uittreksel is lang, maar er zit zoveel samengebalde explosiekracht in dit door jaren samengeperst gemoed dat het verdiend is er even bij te mijmeren. Kennen wij de oorsprong niet van het despotisch complex van Folcoche, wij weten ten minste waarheen het leidt bij diegene die er zich mede heeft moeten meten. Leidt het tot een zekere vorm van pessimisme, het is dan tot een dat niet bij de pakken gaat zitten, dat zich integendeel is gaan harnassen in een illusieloos zelfvertrouwen. Maurice Chapelan heeft in zijn inleiding tot zijn ‘Anthologie du Journal Intime’ de mening geopperd en geargumenteerd dat aan moederszijde de vroeg verweesden vaak schrijvers worden van aan zelfbespiegeling gewijde dagboeken. Meestal zouden het geen mannen van actie worden. Hervé Bazin daarentegen opent een nieuw kapitel over de geestelijke en morele formatie van de strijders met tyrannieke moeders. Indien men ‘Brasse-Bouillon’ als maatstaf neemt, hebben ze vermoedelijk meer stof voor ‘draufgängertum’ dan voor idyllisch papierbemorsen...

Zo wordt wel eens het goede uit het kwade geboren. René Ménard gaf in ‘Les Cahiers du Sud’ als zijn mening, dat het succes van ‘Vipère au Poing’ getuigt voor een zekere gezondheid bij de burgerlijke maatschappij van heden. Een harer zonen geselt haar intiemste vlees: de filiale gevoelens, de kristene godsdienst, de mooie postulaten van een moraal die bijna schijnt natuurlijk geworden te zijn, en deze maatschappij spartelt niet tegen. Ze erkent in deze jonge beeldstormer een van haar besten, een die gelooft in de eenzaamheid, in de kracht, in de gezondheid van de hoogmoed. Misschien is de veronderstelling

[p. 20]

juister dat zelfs in de burgerlijke opvatting de bakens werden verzet en dat het ‘Folcochisme’, indien men mij deze uitdrukking toestaat, een afgevallen vrucht is waaraan men geen verder gewas meer toewenst.

Er blijft intussen voor de nuchtere wijsgeer, die gelooft in de wisseling der geestelijke seizoenen, een dankbaar thema over: Hervé Bazin is een naneef van de zeer vrome René Bazin, die alle patronaten van stichtelijke literatuur heeft voorzien. De natuur, heet het, maakt geen bokkesprongen, maar ze zorgt blijkbaar voor compensaties. Met de oude oom en de jonge neef wordt een volledige cyclus conformisme - nonconformisme afgesloten. De discipelen van Heraclites van Ephese moeten er bij likkebaarden...

Gelukkig voor het zieleheil onzer familiën zijn de verhoudingen gemiddeld niet zo vergiftigd met het serpentenvenijn dat Hervé Bazin in een sappig literair serum heeft omgezet. Hetzelfde probleem, maar dan gezien van uit de gezichtshoek vader en zoon, heeft Claude Bourdet, de temperamentvolle hoofdopsteller van het Franse dagblad ‘Combat’, behandeld in het niet onaardige maandblad ‘Caliban’ (Februari 1949 - Nr. 24). ‘La réalité’, zegt hij, ‘est la plupart du temps éloignée de ces deux extrèmes, de l'horreur des Atrides comme des pieux dithyrambes. Entre père et fils, en particulier, sévit le plus souvent une incompréhension cordiale qui ne nuit sans doute pas à l'affection, mais empêche absolument tout dialogue sérieux’.

Het is een geschiedenis zo oud als de straat dat de jonge man tussen de twintig en de dertig het feestelijk vertikt een dankbaar gehoor te verlenen aan de wijze aanmaningen van de andere grijze jongeling, die met het gewicht van zijn jaren en zijn experimenten naar de vijftig laveert. Een soort mannelijke verlegenheid om zich eens ‘carrément à table’ te zetten en daarbij de eeuwige, onafwendbare tendens om liever zelf tegen het verblindende lamplicht aan te vlinderen dan notitie te nemen van het dirigisme van de voorganger, die hem de nieuwe proef zou willen besparen van zijn eigen verbrande vleugelen... Het fatale conflict der elkander opvolgende generaties. Het zou ongetwijfeld menig ouder minder kwaad bloed bij zetten indien men het bijna wetmatig onvermijdelijke van het geval wilde bevroeden. Het zou niets aan de overredingspogingen van de ‘ouwe’ dienen te kort te doen, maar het zou aan de wisselingen van hun ‘words’ iets van hun nodeloze acuutheid afnemen.

In deze vaak zo onverkwikkelijke tijd komt het mij voor dat wij op onze voorgangers toch dit hartversterkend verschijnsel mogen opeisen, dat wij de waarheid durven in de ogen zien en ze dan ook haar rechten geven. De les van Freud, van Gide en zoveel anderen is ons niet ijdel geweest. Daarom houd ik zozeer van dit zo menselijk document (het zijn maar drie kleine bladzijden), waarin Claude Bourdet van het onbegrip verhaalt dat bestaan heeft tussen hemzelf en zijn vader Edouard, waarvan deze naoorlog getuigt dat hij de scherpste dramatische vertolker is geweest van het zo dooreengeschud geslacht dat tussen 1920 en 1940 het eerste plan heeft gehouden.

[p. 21]

Het is nooit een botsing geworden tussen deze twee prominenten, die elk in hun sfeer met wondere geestesgaven waren uitgerust. Maar terwijl de zoon in het werk van de vader het moralistische element miste van de schilder die nog gelooft en hoopt in het mensdom, had de oude minder vertrouwen in de mystische vaagheid, in de aan het leven niet aangepaste dromen van de jongere dweper. De oorlog zou hen scheiden en de weerstandsactiviteiten van Claude zouden hem weinig gelegenheid bieden om aan de toneelschrijver de diepere betekenis te doen beseffen van een ondergrondse arbeid, die in haar eerste stadium slechts een echo scheen te zijn van de mystische bevliegingen waarvoor hij weinig had gevoeld. Claude is het concentrationnaire leven ingegaan; ze hebben elkaar niet terug gezien dan wanneer beiden, onder de drukking der feiten, het ogenblik voelden naderen waarop ze elkaar eens voor goed zouden ‘gevonden’ hebben. Op 19 Februari 1945 stierf Edouard en de zoon vertelt met een onverbloemde eenvoud, zonder de minste pathos, met een gedempte, waardige melancholie, hoe het bericht hem in het Duitse kamp heeft bereikt:

‘La nouvelle, sur le moment, me frappa moins que l'on ne pourrait s'y attendre après ce que je viens d'écrire. C'est que les concentrationnaires n'étaient pas assez sûrs de survivre pour attacher une importance exceptionnelle à une mort survenant dans l'incertain univers de la liberté: c'était evidemment à l'autre bout la rupture d'une chaine, très chère qui nous reliait au monde des vivants. Mais les maillons, de notre côté, étaient déjà aux trois quarts rongés...

C'est en rentrant en France que je compris que nous avions, mon père et moi, manqué notre rencontre’.

Jacques Chardonne heeft eens beweerd dat de meeste mensen aan de ware liefde voorbijgegaan zijn zonder het ooit te vermoeden, het zou slechts het lot van zeer enkelen zijn haar te hebben gekend. Hoeveel vaders en zonen hebben niet, te latere ure, bij een open grafkuil, de plotse tragische visie gekregen, dat ook zij ‘hun ontmoeting hadden gemist’?

Richard DECLERCK