De Vlaamse Gids. Jaargang 33

[p. 687]

Vlaamse Letteren
Laten we Gezelle herdenken

OVER enkele weken zal het precies een halve eeuw geleden zijn, dat de grote Vlaamse dichter de Eeuwigheid inging, een nimmer tanende roem te gemoet, zo duurzaam als die van Vondel en andere toppunten uit de Nederlandse letterkunde.

Zijn werk houdt de geesten in de Nederlanden bestendig bezig: de Gezelle-literatuur groeit elk jaar verder uit. En ook de harten heeft hij blijvend veroverd; Alice Nahon's aandoenlijke uitroep, ‘Gezelle, mijn goede Gezelle’ vertolkt nog steeds de genegen bewondering van velen.

In Gezelle worden door millioenen Nederlandssprekenden nog steeds de kunstenaar en de mens vereerd, de taalvirtuoos en de poëzievernieuwer, de wekker van het sluimerend West-Vlaanderen. Hij verhief de taal van zijn volk tot onbekende hoogten en toch bleef hij er steeds de bescheiden en vaardige dienaar van. Hij plooide haar volgens eigen wetten, zoals zelfs de meest individualistische taalkunstenaar het niet aandurfde en toch bleef ze in zijn handen het trouwe verbindingsteken tussen zijn volk en hem. Voor enkelen, de uitverkoren leerlingen en vrienden, schreef hij de subliem ste lyriek in die taal; voor velen, waaronder honderden volksmensen, gebruikte hij ze als mededeling van allerlei sociaal en familiaal lief en leed. Geen bruiloft, geen begrafenis, geen doopplechtigheid kon in Gezelle's omgeving doorgaan, of de dicht- en dienstvaardigheid van de vereerde Meester was van de partij. De ontelbare gelegenheidsgedichten, uit de gewone taal van het volk ontsprongen met nu en dan een geniale vonk tussen de behendige rijm- en ritme-acrobatieën, hebben de goede, grote en gedienstige Gezelle geenszins belet, lyriek van het zuiverste en het hoogste gehalte te scheppen, naast een even ontelbaar aantal ongeëvenaarde stukjes natuurbeschrijving.

De Rolleweg te Brugge ligt in de diepte; daarachter bevinden zich de twee molenheuvels met daarop de molens en nog hoger de wijde hemelruimte.

Zo heeft het kind Gezelle het gezien en zo heeft hij het ook ‘gedacht, gedicht en gedaan’. De Rolleweg, de weg van en naar zijn volk, heeft hij nooit willen afsnijden van de molenheuvel en andere ‘bergen’ waar men ‘alleen bidden’ kan. Lang vóór de abbé Bremond zijn credo verkondigde dat gebed en poezie één zijn, had Gezelle dit reeds voor zich zelf toegepast.

Hij verhief zich boven zijn volk door zijn werk en in dat zelfde werk keerde hij er steeds naar terug. Hij putte onverpoosd uit de schatten der volkstaal en schonk die rijkdom, vermeerderd met en veredeld door de zijne, gul terug. Nergens kan de Vlaming zulks beter beseffen dan wanneer hij, doordienkt van Gezelle's geest en doorzinderd van Gezelle's klankrijke taal, zich ergens tussen Rolleweg en molenheuvel aan het mijmeren zet.

[p. 688]

Taalkennis en lyrische drang stimuleerden elkaar bij Gezelle, of zij losten elkaar af. Gezelle's weg leidt tot de verbroedering, de harmonie van lyriek en philologie.

Vijftig jaar geleden... Veel meer dan vijftig boeken over Gezelle's leven en werken bewijzen, hoe springlevend de verzen van de priester-dichter zijn gebleven. En we denken aan dit vers van hem: ‘Hoe zeere vallen z'af’, de blaren; maar de boom blijft.

Deze herfst zal enigszins Gezelliaans getint zijn. De Gezelle-portretten en -artikels in boek en blad zullen weldra een nieuwe warrel- en dwarreldans beginnen en dikwijls zult ge kunnen Gezellens vers prevelen: ‘Hoe zeere vallen z'af’. Maar steeds zult ge, om u te troosten over de onmeedogend voorbij vliedende tijd, Gezelle's werk zèlf ter hand kunnen nemen. En dan raad ik u ten zeerste een bezoek aan het Gezelle-Museum aan, een eerste of een zoveelste. Elk jaar ga ik het ten minste éénmaal bezoeken en telkens vind ik er iets dat vorige jaren aan mijn aandacht ontsnapte.

Voor deze gelegenheid kunt ge misschien eens een omweg maken tot voorbij het Gezelle-standbeeld aan de Onze-Lieve-Vrouwkerk, en dan nog verder afdwalend, in de buurt van de Sinte-Walburgakerk, in die Korte Ridderstraat en op de Verwersdijk even stilhouden vóór de huizen waar hij als onderpastoor heeft gewoond. Dan begeeft ge u naar de Sinte-Annakerk, waar hij ‘gekerstend’ werd en zijn plechtige communie deed. Tenslotte komt ge op de Rolleweg, niet ver van het Engels klooster.

De Bruggeling Gezelle heeft over het anecdotische, het concrete Brugge zo goed als niets gedicht; maar de Brugse gotische geest zit in hem.

Het Gezelle Muzeum danken wij vele uren van stil genot. Steeds wist mejuffrouw Elisa Lateur allerlei pittige en interessante bijzonderheden over Gezelle mede te delen; zij was een wandelende Gezelle-encyclopaedie. Haar broeder, de beeldhouwer Karel Lateur, de zwijgzame, vertoonde zich bijna nooit. Elk zijn werk, dacht hij.

Nu is Karel Lateur overleden en de vlijtige museum- en huisbewaarster heeft haar intrek bij haar andere broer Stijn Streuvels genomen, op ‘'t Lijsternest’, dat later allicht ook een museum zal worden.

En ook E.H. Allossery is er niet meer; hij was een levende Gezelle-bibliotheek. Maar in het Museum zagen de bezoekers hem minder: deze noeste werker was een sieraad voor de grote dagen van congressen en officiële ontvangsten.

Gelukkig hebben zij, die het Gezelle-Museum beheren, de familietraditie in eer gehouden: een andere nicht staat thans de Gezellianen even gedienstig en hartelijk te woord, een Gezelle heeft een Lateur opgevolgd.

Wie reeds tientallen letterkundige en andere musea bezocht, zal gaarne erkennen dat het Gezelle-Huis iets speciaals is. Gezelle's papieren erfenis heeft ten eerste de kans gehad nooit te moeten verhuizen, ten tweede in het geboor-

[p. 689]

tehuis van de dichter te zijn ten toon gesteld en ten derde door de vrome handen van familieleden zelf te zijn beschermd. En wanneer de grote massa papier u muf en suf zou hebben gemaakt, dan wacht een rustige tuin op uw zenuwachtige komst. Er zijn ook - onvermijdelijk - nadelen op te sommen: de drie vrij kleine kamerruimten, waar nochtans met de plaats werd gewoekerd, kunnen niet alles bergen. En men heeft ook wel, niet zonder reden, wat schrik voor de alle inkt verblekende zon, zodat er meer drukwerk dan handschrift is te zien. Maar graag vergeet men dit onmiddellijk, omdat het tentoongestelde zo suggestief de sfeer oproept van Gezelle's werk en van Gezelle's geestesgesteldheid. Geen ‘letterkundige’, doch een volledig mens leren we hier kennen.

Van de drie kamers bezoeke men liefst de verste het eerst: zij is vol herinneringen aan de jonge Gezelle en aan de familie, als het ware het intiemste zaaltje. In de tweede viert de gelegenheidsdichter Gezelle, de gedienstige priester, de volwassen Gezelle hoogtij. De derde werd de oude, de dode, de onsterfelijke Gezelle voorbehouden, zonder dat er daarom wegens de beperkte ruimte sprake kon zijn van een zeer strenge afbakening.

Steeds doet het genoegen zekere documenten opnieuw te kunnen lezen, zoals bijvoorbeeld die parodie uit ‘Reinaert de Vos’, met als titel ‘Een ongeweerte van zich-zich’, waaruit Gezelle's streven naar een natuurlijke, op het dialect steunende cultuurtaal en zijn hekel voor houterige clichéstijl blijken, zij het hier wat al te opzettelijk:

‘Het vertelt zich dat zich zonderlinge gebeurtenissen hebben voorgedaan, gedurende het gisteren met schrikkelijke woede zich over onze stad geworpen hebbende onweder’.

En zo gaat de eindeloze zigzag van potsierlijke zich-zichs voort, tot hij uitsterft in een onmogelijk ‘dat verstaat zich’!

Was hij de vijand van een schools en boekerig Nederlands, toch dient men de vaak herhaalde bewering over Gezelle's anti-Hollands-zijn niet te bestendigen. In het Gezelle-Museum vindt men o.a. meer dan een bewijs van Gezelle's sympathie voor Holland. Zo zijn belangstelling voor het Fries. Zo een briefje van hem, ‘Zuiderling’, voor een ‘Noorderling’:

‘De broederhand
Uit vlaanderland
Zij u gereikt’,

waarna Gezelle het op overtuigende wijze over de ‘stam- en taal ondeelbaarheid’ heeft. Zijn taalparticularisme was opbouwend, aanvullend, vernieuwend en verrijkend bedoeld, niet afbrekend, noch afscheurend.

Uit de rijkdom van het Gezelle-Museum zou nog zoveel kunnen worden geput. Laten wij er tijdens deze herfstdagen van innige Gezelle-herdenking ruimschoots gebruik van maken. De verrassingen, die het ons aanbiedt, zullen tevens een aansporing zijn tot hernieuwde kennismaking met zijn werk.

Jan SCHEPENS