De Vlaamse Gids. Jaargang 33

[p. 670]

In memoriam Jef van Overloop
1880-1949

‘NOW cracks a noble heart’. Zo sprak Horatio bij het lijk van zijn vriend Hamlet.

Nu breekt een edel hart. Zo zullen ook hebben gedacht, zij die Jef van Overloop intiem hebben gekend.

Talrijk zijn ze echter niet, degenen die zijn uitzonderlijke gaven van hart en geest konden genieten. Want hij was ‘een stille in den lande’, en in zijn zeldzame bescheidenheid bleef hij wars van alle uiterlijk vertoon. Van vele illuzies weergekeerd, gesterkt en gelouterd door veel mensenkennis, zag hij met veel verdraagzaamheid, maar ook met een vleugje ironisch scepticisme, op alle kleinheid neer.

Jef van Overloop was in de beste zin van 't woord een Antwerpse volksjongen, gesproten uit een familie van eenvoudige polderboeren. Hij genoot dan ook slechts een beperkt middelbaar onderwijs. Maar ongemeen schrander en vlug van geest, met de taaie koppigheid aan zijn ras eigen, wist hij zich door zelfstudie op te werken tot een veelzijdig ontwikkeld kultuurmens.

Hij begon al zeer vroeg als een obscuur bediende bij de spoorwegen, maar zou later in het Antwerpse kunstleven een zeer eigen en niet onbelangrijke plaats innemen.

Het zal omstreeks 1900-1901 zijn geweest, dat ik hem voor het eerst ontmoette in dat kurieuze, zeer gemengde milieu der ‘Kapel’. Alleen de ouderen van dagen weten nog wat die naam betekent. In de kapel van het oude godshuis Lantschot, op de Falconrui, één van die schilderachtige overblijfsels van late barok-architektuur, zoals Antwerpen er enige bewaren mocht, had zich, op initiatief en met steun van de kunstzinnige animator Frans Franck, een cenakel gevormd van zeer verscheiden elementen: literatoren, schilders, sociologen, vele meelopers, ook proleten, havenarbeiders meestal, die contact zochten met meer ontwikkelden. Er waren daar ‘vogels van diverse pluimage’. Men zag daar schrijvers als Emmanuel de Bom, Victor de Meyere, Lode Baekelmans, Jan Eelen, later Willem Elsschot, vrijzinnigen naast de katholieke dichter Karel van den Oever, schilders als Richard Baseleer, Victor Hageman, Walter Vaes, componisten als Lodewijk Mortelmans. Het was de tijd der anarchie. Men las Max Stirner, Jean Grave, Zo d'Axa, Bakounine en Kropotkine. Men dweepte met Tolstoï en Domela Nieuwenhuis. De Joodse dichter Jacob Israël de Haan (die later in Palestina werd vermoord) kwam er herhaaldelijk op bezoek.

Men stichtte er tijdschriften. Onze Vlagge was toen al ter ziele. Maar de hardnekkige Victor Resseler bestuurde er met taaie koppigheid, door alle moeilijkheden heen, de anarchistisch-sociologisch getinte Ontwaking, met de medewerking van Jef van Overloop en van de schrijver-apotheker Oscar Six. Lode Baekelmans hield er met nooit versagend optimisme boven de doopvont

[p. 671]

het uitsluitend literaire Alvoorder (de titel is van Van Overloop), waarin Herman Teirlinck zijn eerste proza, Willem Elsschot (toen nog Alfons de Ridder) en enige andere jonge poëten hun eerste verzen publiceerden.

Men hield er tentoonstellingen, van Richard Baseleer o.a., en concertavonden met Lodewijk Mortelmans, Jef Judels, Theo van Hamberg, Elvire Michiels en Lisa Levering.

Maar aan de geschiedenis van ‘de Kapel’ zijn ook nog andere namen verbonden. Elisée Reclus, Emile Vandervelde, Julius Mac Leod, August Vermeylen, Frederik van Eeden, Paul Hamelius kwamen er voordrachten houden. Georges Eekhoud las er zijn Escal Vigor, Emile Verhaeren zijn Villes tentaculaires, Stijn Streuvels zijn Oogst.

Ik heb destijds van deze merkwaardige epizode bondig de geschiedenis geschetst in het gedenkboek Baekelmans ter eere (1945), en ik heb er toen nadruk op gelegd, dat de activiteit van ‘de Kapel’ vooreerst aanzienlijk heeft bijgedragen tot de kultureel-humanistische vorming van vele jonge mannen van die tijd, maar tevens de oorsprong is geweest van het gehele latere kunstleven van de Scheldestad. Want daar werden geboren de Maatschappij der Nieuwe Concerten, onder de leiding van Lodewijk Mortelmans, en Kunst van Heden, de nog bestaande vereniging, welke een enorme invloed heeft uitgeoefend op het gebied der beeldende kunsten.

In al die activiteit heeft Van Overloop, zonder zich ooit op de voorgrond te dringen, een zeer grote rol gespeeld. Aan al die manifestaties is zijn naam verbonden. Van de Nieuwe Concerten was hij jarenlang de beste secretaris.

Al zeer vroeg begon hij te schrijven. In 1902 publiceerde hij, onder het pseudoniem J. Andries, zijn essay Over Levensopvatting, een voordracht, welke hij op 2 Oogst in ‘de Kapel’ had gehouden, en welke ook in Ontwaking was verschenen, onder het veel betekenend motto van Vermeylen: ‘Zelfstandigheid is de kracht om zijn zedelijke wereld te scheppen... naar zelfstandigheid gloeit heel onze tijd op’ (uit Kritiek der Vlaamsche Beweging). Met sympathiek jeugdig idealisme sprak J. Andries er zijn hoop uit in ‘in een heerlijke, schone wereld, gebouwd op de goede wil der mensen, op vrede en liefde, een wereld waarin ieder de moed en de fierheid zou hebben een eenvoudig mens te zijn, onder de mensen’.

Het is heel zeker (hij zelf zegde het me herhaaldelijk) dat hij heel veel van wat hij daarin, als jong vredelievend anarchist, heeft neergeschreven, nu niet meer, of althans anders en beter zou hebben geschreven. De levenservaring - wij weten het allen - brengt immers in de loop der jaren bezinning en bezadigdheid. Maar zeker is het ook, dat heel wat van de daarin uitgedrukte humanitaire gedachten aan de mensen van mijn generatie (en ik hoop ook aan die na ons zijn gekomen) bijgebleven zijn en gedeeltelijk de basis hebben gevormd van onze latere sociale levensbeschouwing. En dit verklaart dan ook hoe Van Overloop, na die wat wilde, anarchistische Sturm-und-Drangperiode zijner jeugd, evenals

[p. 672]

velen onzer, tot het socialisme kwam, het socialisme dat hij veel minder opvatte als een politieke partij-gezindheid, dan wel als een humanistische filozofie, het socialisme dat hij beleed in een puur, maar stevig bewust idealisme, en waarvan hij, die geen vechtersnatuur was, een kalm en verdraagzaam element was. ‘Wij willen, zo schreef hij in 1902, dat het dagelijks werk een vreugde en een geluk worde voor de mensen en geen vloek, geen obsessie die dag aan dag op hen drukt, geen geesel die hen opzweept ter verovering van het brood... Wij willen dat er een einde kome aan het onrecht, het tergend, wraakschreiend onrecht, dat onze tijd en al de vorige tijden brandmerkt, dat één mens laat leven ten koste van honderd anderen en als een vloek op aarde weegt, dat de verterende, verbeestende ellende voortbracht en donkere moedwil, bittere wrok schiep in het hart van zachte, goede mensen... Onze overtuiging berust op geen theorie, maar op de grote menselijke behoefte aan geluk en op het streven naar volmaking dat onafscheidbaar is van het menselijk geluk’.

Ja, Van Overloop was een nobele kerel. Maar hij was ook een artist. In 1905 verscheen Wintertijd, een bundel van acht prozaverhalen. Er is hier en daar wat invloed van Georges Eekhoud, maar er is vooral een zuivere, sobere vorm en bovenal een diep menselijk gevoel, dat overal doortrilt. Er is daar een eenvoudige historie van Feerke, de zielige boerenknaap, die bakkersknechtje wordt in de stad, maar door zijn heimwee terug naar zijn poldersdorp, terug naar zijn moeder, terug naar zijn koeien wordt gedreven. Men leest het niet zonder ontroering. ‘Het is na zoveel jaren nog altijd even gaaf gebleven. Maar ook al die andere verhalen uit het dagelijks volksleven, uit het leven der verdrukten, berooiden en onterfden, uit het donkere leven der werkslaven, veropenbaren de ziel van een sympathiek en edel mens. Zij hebben niet die soms wat ironische meewarigheid van Baekelmans, maar ze zijn even fijn gevoeld. Hun realisme is niet episch geweldig. Maar in hun soberheid van goed gekozen details, in hun tot het einde volgehouden toon van stille melancholie, behoren ze tot het beste dat de Vlaamse literatuur in de 1900-jaren heeft voortgebracht.

Wintertijd is nu totaal onvindbaar geworden: de laatste exemplaren zijn verbrand tijdens het bombardement van 1914. Is dit het enige literaire werk dat Van Overloop heeft nagelaten? Hij sprak daar nooit over. Maar ik meen me te herinneren, dat hij in de laatste jaren werkte aan een roman. Zouden wellicht fragmenten van dit handschrift (tezamen met een paar van de beste stukken uit Wintertijd) niet als postuum werk kunnen worden uitgegeven?

Ook nog op een ander gebied was Van Overloop een betekenisvolle figuur. Nog vóór 1914 verliet hij de spoorwegadministratie, om de leiding te nemen van de in de 18de eeuw gestichte kunsthandel Zazzarini, specialiteit van prenten en tekeningen. Op korte tijd wist hij op dit gebied een grondige kennis te verwerven, welke menig kunsthistoricus van naam hem zou hebben kunnen benijden. Hij wist de liefde voor de grafische kunsten bij zijn klanten aan te wakke-

[p. 673]

ren en onder zijn aansporing gingen talrijke kunstliefhebbers rijke verzamelingen aanleggen.

Hij waagde zich ook af en toe op het gebied der uitgeverij. In 1913 publiceerde hij het monumentale prachtwerk van Max Rooses over Plantin en de Plantijnse Drukkerij; in 1920 een met oorspronkelijke platen geïllustreerde herdruk van Guicciardini's Description de la Cité d'Anvers, met een voorrede van Maurits Sabbe; in 1922 een map met de tien fraaiste etsen van Karel Mertens, met een inleiding van de ondergetekende.

Jarenlang heb ik aan hem een betrouwbare en verkleefde medewerker gehad. Nooit verzuimde hij een gelegenheid, om als kunsthandelaar zo belangloos mogelijk bij te dragen tot de verrijking van het toen door mij bestuurde Antwerpse Prentenkabinet. Hij bewaarde voor mij de primeur zijner laatste aanwinsten, en heel wat van de kostbaarste schatten van het Prentenkabinet zijn aan zijn speurzin en goede smaak te danken. Tezamen bezochten wij herhaaldelijk in het buitenland de grote veilingen, waar hij steeds bij alle specialisten hoog aanzien genoot. Die reizen behoren tot de schoonste momenten van mijn ambtenaarsleven.

De oude zaak Zazzarini is nu met hem doodgegaan. Ik zal die gezellige, mij zo vertrouwde winkel op de Britse laan nooit kunnen voorbijgaan zonder een gevoel van treurnis. Er is iets schoons uit ons leven weggerukt.

Maar ik wil vooral in Van Overloop de mens gedenken, de eenvoudige, trouwe kameraad, van wie men nooit ongetroost wegging, die op zijn helder, vriendelijk gelaat van gezonde, blonde polderjongen steeds de weerschijn droeg van een gevoelvolle ziel, in wiens woord steeds klonk de gulheid van een warm kloppend hart.

A.J.J. DELEN