De Vlaamse Gids. Jaargang 33

[p. 615]

Vlaamse Letteren
Maurice Gilliams of het temperatuurverschil

IK heb nog eens de rijkgeschakeerde notities en beschouwingen gelezen, die Maurice Gilliams in ‘De Man voor het Venster’ (Uitg. De Nederlandse Boekhandel, Antwerpen) verzamelde. Het journaal verscheen reeds zes jaren geleden en zelfs toen kwam het wel wat laat vermits het aantekeningen bevat uit de periode 1932-40; maar ik ben ervan overtuigd dat het over twintig jaar nog even belangrijk zal zijn als getuigenis van een zeer fijngevoelig Vlaams kunstenaar; en trouwens wat moeten wij, schrijvers en letterlievenden, ons aan de razend haastige actualiteit gelegen laten? Gilliams' kunst is tijdloos, misschien juist omdat ze door haar schepper met ‘een secondenwijzer’ werd geregistreerd. Paroxystische werkelijkheid, precies op haar hevigste moment in woorden vastgelegd, in een diamantharde vorm tot eeuwige stilte gestold.

Ik ken de mens Gilliams niet persoonlijk. Ik stel me hem voor als een broze kamerplant, een moderne kluizenaar, waarschijnlijk zacht als vriend maar hard en ongenaakbaar zodra een kunstenaarsdroom hem kwelt en tot schrijven dwingt. Hij lijkt me een romantische schim in een hem vijandige werkelijkheid, een anachronisme in zijn tijd, een anachoreet in zijn milieu.

Moest hij tot een ouder geslacht behoren, zijn wereldvreemde verschijning zou goed passen in het kader van Georges Rodenbach's Brugge, van Franz Hellens' Gent en van Rilke's Veurne.

‘De Man voor het Venster’, een klein gedeelte uit Gilliams' groot dagboek, brengt hem nader tot ons én als mens én als schrijver. Hij laat ons binnen in zijn intieme denk- en gevoelswereld: het is er minder koud dan ik had verwacht.

Een rijke verscheidenheid: biografische mededelingen, portretten van familieleden en schrijvers, Antwerpse stemmingsbeelden, anecdotes en herinneringen, uitweidingen over eigen werk, beschouwingen over belangrijke dichters en prozaïsten, over enkele schilders, over Bach. Dit boek is als een lang gesprek met hem. En het verlangen ontstaat om ‘Elias’ en ‘Oefentocht’ en andere werken van Gilliams opnieuw te lezen, thans met de ogen van de ‘man voor het venster’.

Als hij ons bijv. mededeelt ‘een onverwinbare afkeer’ te hebben voor ‘een soort voorname huizen op de boulevards, omdat een bloedverwant er in een linnenkast gruwelijk vermoord werd gevonden’, dan is zulks voor de lezers van zijn verhalen een aanwijzing, om zekere elementen tot dan toe aan de wereld der verbeelding toegeschreven op die van de ervaring over te hevelen. De verhouding Wahrheit-Dichtung wordt gewijzigd. Gilliams' hang naar vreemde sensaties blijft opvallend. Zo bijv.: ‘ik hield van de lange vriesnachten, op een kamer zonder vuur, om er te kunnen lezen in de wintersche stilte van diamant’. Op het eerste zicht doet een karakteristiek (‘teeder als een oerharde kei’) meer

[p. 616]

dan zonderling aan; maar als men een tijdje in Gilliams' speciale wereld heeft vertoefd (die van zijn boeken, de andere ken ik niet) en door het animisme van die eenzaat werd bekoord, gaat men er op de duur zelfs van houden. Het is tenslotte een kwestie van geaardheid. Gilliams verbergt als het ware zijn genegenheid achter koele, koude, zg. levenloze dingen. Met al zijn bestendige zielsaanhankelijkheid voor Henri de Braekeleer, heeft hij toch ook iets van Henri Leys' koele stijl. En misschien is het juist dit ‘temperatuurverschil’, dat Gilliams verwijderd houdt van diegenen die de gelijken zijn van dat ‘egoïstisch gezond individu’ dat hij ‘haat’ omdat hij tot een andere mensensoort behoort. Tussen Gilliams en vele anderen werd het ijs inderdaad nog nooit gebroken. Daarom zullen zij hem voort een romanticus blijven noemen, alleen reeds om zijn voorkeur voor sidder- en huiverwoorden. Realisme en romantiek zijn in de wereld van Gilliams zo verstrengeld als droom en wake, welke even acuut en intens werden beleefd en beschreven. Een notitie als: ‘mocht ik een mensenleven lang aan mijn schrijftafel gekluisterd blijven zitten’ kan zowel realistisch als romantisch worden begrepen. Realistisch, in de zin van: liever aldus dan in een ziekbed. Romantisch: de zo moeilijk te verwezenlijken kunstenaarsdroom.

Deze asociale eenzaat is een hypergevoelig mens. Hij heeft het over ‘de allerfijnste scherpte’ van Hölderlin en over ‘romantisch verhevigde gemoedservaringen’. Zijn ‘eigen eenzame natuur’ en zijn ‘wankele gezondheid’ onderzoekend en ausculterend, maakt hij jacht in de stoffelijke wereld op het microscopisch-kleine en in de geestelijke op de bijna onuitsprekelijke imponderahiliën. Hij gewaagt van ‘een andere ledigheid... die ik somtijds met de wimpers aan kan raken’, van het ‘insecten-instinct’ bij een dichter, van zijn ‘aangeboren gevoel voor het nauwkeurig-allerkleinste’.

Soms wordt zijn stijl er bijna zoeterig-precieus door als uit liefdebrieven: ‘In gedachte zoen ik de woorden alvorens er afscheid van te nemen’. Vaak overschrijdt hij de grens, waar ervaring en beschouwing niet meer te scheiden zijn, waar romantiek en realisme één zijn geworden. Dan heeft hij vondsten als: ‘Zonder intelligentie, dit is zonder pijn’. Ook anderen hebben zulks aangevoeld en misschien zelfs gezegd, zijn romantische en andere lotgenoten in lijden-in-schoonheid en schoonheid-uit-lijden. Van uit deze verheven denk- en gevoelsregionen verkondigt hij dan, met andere zoekers naar menselijke en artistieke puurheid, dat ‘enkel het onuitspreekbare waarde heeft’ en dat hij ‘naar het onuitspreekbare wil geoordeeld worden’. Ook de kunst telt meer dan één Prof. Piccard.

Wat Gilliams hier over zijn ouders vertelt, is voor een juist inzicht in zijn werk sterk revelerend. De laatste woorden van zijn moeder schijnen wel een sublieme passus uit een of ander epos of roman.

De eenvoudigste mededeling krijgt bij hem een glans van mysterie. ‘Ik had een oude tante die geen vreemden op haar kamer toeliet’, zegt hij ergens. Het zou het perfecte begin van een boeiend verhaal kunnen zijn; hier dient het enkel

[p. 617]

als inleiding tot een beschouwing over de vriend- en vijandschap der doodgewone dingen, een thema waarop vele moderne auteurs broderen.

Tot het begrijpen van Gilliams' eigen boeken is dit journaal een ware goudmijn. De nauwgezette criticus kan er zijn eigen, op studie gestaafde interpretatie aan de onthullingen van de auteur toetsen, zonder daarom zijn eigen mening te moeten prijsgeven; want eens dat een boek is gedrukt is het niet meer uitsluitend het eigendom van de schrijver: het is als een meerderjarig kind, het gaat zijn eigen, onafhankelijke gang.

Een zo gevoelig mens als Gilliams moet licht door groveren gekwetst worden. Met een geaardheid als de zijne voelt men zich spoedig een onbegrepene, een miskende. Men sluit zich in eigen wereld op en men wordt een kruidje-roer-meniet. (Het mooie woord is helaas door een smalende zijbetekenis enigszins versleten, versta het botanisch).

Dit dagboek laat ons goed de drie stadia van zijn sociaal verweer als auteur volgen.

Eerst een tactiek van verbergen en omhullen: Schrijver heeft bijv. een bekentenis te vlug prijsgegeven en onmiddellijk reageert hij: ‘Ik moet die woorden echter schrappen, omdat ik er mij onvoorwaardelijk bloot in gaf. In Elias moeten de lenige, jonge dieren in het kreupelhout wegspringen, zoo gauw de stappen naderen van hen die het vrije wild komen jagen’. Schuchterheid en een zekere vrouwelijke (soms malicieuze) behaagzucht van tonen en opnieuw verbergen zijn daar niet helemaal vreemd aan.

Daarna verlangt hij dat de jager, de medemens, de lezer hem tegemoet kome: het woord zoekt wederwoord, de liefde het begrijpen; hij wacht vergeefs op het alter ego, op de tweede ‘Gilliams’. Hij vindt hem niet en moet terug tot de eerste Gilliams, tot zichzelf keren. Anderen hebben dat soms narcissisme genoemd. Mij goed, als het maar verantwoord wordt. En onbeantwoorde liefde (want schrijven is zichzelf aan anderen geven) verschanst zich achter hoogmoed, spot, bitterheid. Zó meen ik een klacht als deze te mogen verstaan: ‘Het boek dat we wenschen dat een ander over ons schreef, moeten wij zêlf schrijven’.

Tenslotte moet de schrijver dan toch weer uit zijn schelp komen, tóch iets onthullen, maar mét de onvermijdelijke spot en schamperheid aan het adres van hen die niet begrijpen konden of wilden: ‘Ik weet heel goed, dat ik niet versta, dat ik niet verhoord word’. Zijn fierheid verbiedt hem evenwel met de onbegrijpenden handgemeen te worden: ‘Ik wil niet strijden om erkend te worden’.

Of deze klacht 100 t.h. gegrond is, blijve een ander twistpunt. ‘Dat ik uit uw milde boekje zulke vrangheid distilleer zult ge misschien niet al te best begrijpen’, bekende hij eens aan zijn oudere vriend Emmanuel de Bom. Een drama van geaardheid, van verschil in igeestelijke temperatuur.

Wat Gilliams alleszins van het gewone romantische type onderscheidt, is zijn glanzende koelheid, is de afwezigheid van alle sentimentaliteit. Hij schuwt

[p. 618]

de gevoelerigheid als ‘een ontijdige verzwakking van de innerlijke waarneming’.

En nu nog één facet van de edelsteen die Gilliams heet: de literatuur- en kunstkenner. Zijn raak geformuleerde en diepzinnige beschouwingen over Conscience's tijdgenoten, Gezelle, Van Langendonck, Van Oostaijen, Jacobsen (over ‘Niels Lyhne’), Jacob Smits, Henri de Braekeleer, Ensor, Bach, zijn onvergetelijke bladzijden over Antwerpen (met een Kiliaan-portret dat in alle bloemlezingen zou mogen staan) getuigen van een scherp indringingsvermogen en van een verfijnde smaak. Zij vormen feitelijk een apart boek in dit Journaal, evenals de op het einde herdrukte studie over de Idee Henri de Braekeleer. Gilliams heeft zich met diens ‘Man voor het Venster’ geïdentificeerd en van uit deze centrale positie het werk van De Braekeleer onderzocht. Gilliams vergeve en vergunne mij dit beeld: hij heeft zich in De Braekeleer ingegraven zoals een worm in een appel. Het beeld gaat niet op voor zover men hierbij aan een ondermijnende actie denkt; maar voor het overige laat ik het niet los. Gilliams' speurtocht is een zich-ingraven-in-De Braekeleer en een opslorpen, een bewonderenswaardige identificatie: Gilliams en De Braekeleer zijn er één geworden.

We begrijpen zijn scheppersfierheid, toen hij aan Em., die hem aanraadde om ‘niet over Henri de Braekeleer te schrijven’, onder andere antwoordde: ‘Er bestaan geen vermolmde onderwerpen’. Hier hebben we niet enkel met een flinke interpretatie te doen, doch ook met een zeer knap staaltje van interpenetratie. Gilliams' dagboek laat vermoeden, dat hij ook ten opzichte van Jacob Smits (die ‘eenzame stoel, de leegte van de roem’!) en van James Ensor (die ‘schrikbeelden der eenzaamheid’) hetzelfde avontuur zou kunnen wagen. Met dezelfde kans?

Men heeft dikwijls Toussaint van Boelaere ‘de edelsmid’ van onze letteren genoemd. Deze vleiende onderscheiding werd hem toegekend, lang voor Gilliams een woord op papier zette; en Toussaint (vooral in zijn oude dag een vaak slordig veelschrijver geworden) heeft levenslang van die rente genoten. Zij vergezelle hem in zijn graf, onze taal is niet zo woordkarig. Maar indien het woord van eigenaar zou moeten veranderen: Gilliams verdient die onderscheiding meer dan wie ook in Vlaanderen.

Zou Maurice Gilliams dan toch eindelijk in Paul de Vree, te ‘Antwerpen, het nest der ondankbaarheid’, een goede klankbodem, een critische spiegel hebben gevonden?

Van het essay dat De Vree aan hem wijdde (Uitg. De Brug, Antwerpen) signeerde hij mét de auteur de honderd gebonden luxe-exemplaren. Geen klein karweitje. Toegeeflijkheid of tevredenheid? Het feit verdient vermeld te worden. Het bewijst alleszins een zekere instemming. Of men die zegen nodig heeft om een behoorlijke studie te leveren, is weer een andere zaak. Levende auteurs zijn ook mensen, veel meer dan ongenaakbare goden. Het werk en zijn schepper zijn niet één, doch twee; en de exegeet komt er bij als nummer drie. Heeft Kees die

[p. 619]

twintig jaar geleden een werk schreef daar noodzakelijkerwijze meer verstand van dan Koos die het pas bestudeerde? Open vraag. Hun doel is immers anders. De schrijvers en de dichters scheppen kunst, de critici en essayisten literatuurgeschiedenis. Het werk van de enen moet, dat van de anderen kàn kunst zijn.

Een auteur als Gilliams heeft zich dikwijls zelf verklaard in ‘De Man voor het Venster’ en elders. Werd daardoor de taak van De Vree vergemakkelijkt? Ik durf het betwijfelen; want te veel ‘faciliteiten’ zijn soms een blok aan het been. Daarom allicht erkent Paul de Vree zeer sympathiek: ‘Waarom ben ik zo vermetel’ etc.?

Al wie eens in zijn geval verkeerde, zal die aarzeling bij de aanloop begrijpen. Wie te veel bagage meekrijgt bij het vertrek, bezwijkt vaak onderweg. De Vree is dapper doorgestapt, m.i. nu en dan zelfs te zorgeloos.

‘Ik geloof niet dat het moment reeds gekomen is om op het onloochenbaar autobiografisch karakter van Gilliams' geschriften van nabij in te gaan’, meent hij. Waarom niet, vooral na ‘De Man voor het Venster’? Ook wil hij ‘op volledigheid geen aanspraak maken’. Dit is inderdaad een moeilijk weg te ruimen struikelsteen voor al wie over een nog levend en schrijvend kunstenaar handelt. Toch blijft de studie van actuele kunst geweldig boeiend: een heerlijke bezigheid, het leven in zijn gestadige evolutie na te gaan. Wie ernstig zoekt, werft een grote buit; en voor vergissingen hoeft men niet bang te zijn, niemand is onfeilbaar. Hoofdzaak blijft, dat men de doolhof niet binnentreedt zonder ten minste één stevige Ariadnedraad.

De Vree verkiest voor Gilliams' menging van Wahrheit und Dichtung de woorden ‘subtiel verwoord realisme’ boven de term ‘romantisme’. Hij vindt contactpunten met Alfred de Vigny (dan toch romantisch?) zonder die voldoende te hebben belicht. Hij verdedigt Gilliams tegen diegenen welke hem van narcissisme beschuldigen en voor individualist doodverven; doch hij gaat daar niet genoeg op in. Een dikdoenerig ‘We verzetten ons hier ten stelligste’ overtuigt niet, maakt zelfs geen indruk. Gilliams zou ‘cp een andere wijze nog dan Rilke de Idee van zijn wezen veraanschouwelijken’: De Vree verklaart zulks onvoldoende en maakt er zich met een aanhaling uit Bertrand de la Salle van af. Dat men Gilliams ‘links laat liggen’, omdat hij ‘de pijn, het lijden, de kwelling voor de bron der zelfkennis’ houdt, is nonsens. Die anonieme ‘Men’ heeft al veel op zijn geweten. Miskenning? Alle artisten en zeker de grote worden miskend, tot zelfs Shakespeare, Dante, Goethe, Homeros. Noem ze maar allen.

Uitstekend vind ik volgende rake typering van G's kunst: ‘Een pijnlijke inhoud in een perfecte vorm’. Ook een formulering als deze: ‘het constant beschadigd leven om wille van één ogenblik duurzaam geluk’ juich ik graag toe. Zij vergoeden enkele bladzijden verward prozagezwoeg. De Vree heeft zich nog te veel door allerlei bijkwesties laten afleiden en meeslepen. Het is verdienstelijk over het oordeel van Gijsen, Binnendijk en Hoornik gevatte critiek uit te oefenen; nog beter ware het geweest er de eigen interpretatie als bekroning aan

[p. 620]

toe te voegen. Op blz. 32 wordt er nogmaals over Rilke gehandeld; maar hier onderneemt hij ten minste een loffelijke poging om de verschillen tussen Rilke en Gilliams aan te tonen.

‘Zonder daarop een definitief antwoord te geven’, zegt hij ergens. Dat eisen we niet, we wensen een antwoord. En dat van De Vree is te beknopt, te fragmentarisch.

Heel juist merkt hij op, dat ‘Gilliams' prozakunst niet de voortzetting van zijn dichtwerk is’. Een vergelijkende studie over de proza-poëzieverhouding bij Gilliams en zijn Vlaamse tijdgenoten zou tot belangwekkende resultaten leiden. Over de aan- of afwezigheid van belangstelling voor ‘het uiterlijk verloop van een leven’ zou ik vanwege De Vree een scherpere ontleding verlangen, mede in verband met de vraag of Gilliams meer romantisch dan realistisch of andersom geaard is.

‘Geen journalistiek’ bij Gilliams? En het Journaal? Ach, wat zijn woorden; wij praten ermee langs elkaar heen en menen waarschijnlijk hetzelfde.

Deze kleine studie is een eerste, welkome poging om Gilliams' persoonlijkheid naar voren te brengen. Dat De Vree het daar niet bij late; moge hij vooral van Gilliams' scherpe, precieze stijl iets overnemen!

Jan SCHEPENS