De Vlaamse Gids. Jaargang 33

[p. 570]

Problemen in de hedendaagse kunst

Wanneer vervult de kunstenaar zijn rol?

HET begrip l'Art pour l'Art is in feite iets, dat nooit werkelijk bestaan heeft. In de opvatting van het publiek echter, heeft het zijn stempel gedrukt op de gehele moderne kunstuiting.

Nochtans niets is minder waar.

De kunstenaar is geen soort buitenbeentje van de Maatschappij. Hij leeft zoals iedereen in het sociale verband meestal met een grotere intensiteit en indien van enig formaat, met een zekere voorsprong op de algemene evolutie.

De kunstenaar begint pas zijn rol te vervullen in het cultuurleven, wanneer hij een menselijke taal spreekt, d.w.z., wanneer uit zijn werk een mens op ons toekomt, die wat te vertellen en te verdedigen heeft. Meent nu niet, dat ik hiermee een tendenzieus ingestelde kunst bedoel. Een kunstenaar behoeft niet in zijn werken, zijn idealen in tastbare vorm om te zetten. Indien hij in hart en ziel vrij is en met een vrije geest durft te oordelen, dan zal dit zelfs uit een eenvoudig stilleven duidelijk en overtuigend genoeg spreken.

Rembrandt's Nachtwacht.

Ik denk in dit verband aan een groots werk van Rembrandt: De Nachtwacht.

Het is een officiële opdracht en reeds door vele van zijn tijdgenoten in alle eer en deugd behandeld, d.w.z. naar het recept van de heersende mode.

De vrijgevochten Rembrandt vat het probleem aan met vrijgevochten middelen. Veelal wordt er meer nadruk gelegd op de schildertechnische evolutie, die hij met dit werk bracht, dan op hetgeen hij als mens hiermede verrichtte. En zo scheidt men zonder meer de schilder van de mens.

Maar er is meer dan de schilder, er is een man, die critiek heeft en een oordeel velt over zijn tijdgenoten, over een heersende traditie, over de ietwat potsierlijke protserigheid van die Nachtwachthistorie, want zelfs de voornaamste figuren zijn in hun pronkerigheid tentoongesteld. Hij heeft bewust een schifting gemaakt in de groep van individuen. De ene is voor hem wel degelijk belangrijker dan de andere.

De mystieke ziel van de kunstenaar uit zich in het prachtige licht en donker.

Het sociale wezen uit zich in de ernst of het komische van de behandeling zijner personnages. Hij spaart niemand en spreekt vrij zijn meningen uit, en dit houdt gelijke tred met zijn evolutie als schilder, waar hij zich van een heersende technische methode en zienswijze bevrijdt.

Ik meen in dit werk een tekenend voorbeeld te zien van een vrijzinnige geest, die zonder zich van tendenzieuse middelen te bedienen, de mens door een artistieke uiting tot ons laat spreken.

Het was door zijn gebrek aan tendenz, alleen verstaanbaar voor een goede

[p. 571]

hoorder, maar de heftige aanval, die het werk te verduren heeft gehad, is een bewijs, dat het wel degelijk verstaan werd.

In ieder geval, Rembrandt heeft zijn oordeel duur betaald. De Nachtwacht had zijn maatschappelijke positie voorgoed in moeilijkheden gebracht en dit wel door de vooruitstrevende en vrijgevochten moraal, die eruit sprak.

Een bezoek aan James Ensor.

Om te weten, wie Ensor is, wat voor hem het schilderen betekende, wat de mens Ensor vertegenwoordigt, moet men hem opzoeken in zijn huis te Oostende.

Deze 89-jarige man is ondanks zijn hardhorigheid nog zeer levendig en al leeft hij op herinneringen, die herinneringen gaan terug op gedachten en werk, die op het ogenblik van hun ontstaan, zodanig de algehele evolutie voor waren, dat hij zich dit als het ware kan veroorloven. Het is quasi onmogelijk, dat een man tot de leeftijd van bijna 90 jaar zijn eigen tijd steeds 50 jaar voorblijft.

Het werk, dat wij op het atelier aantreffen, werk, waarvan hij nooit heeft willen scheiden, waaraan hij halsstarrig heeft vastgehouden, openbaart ons de mens Ensor en geeft ons een duidelijk beeld van al zijn jeugdproblemen.

Als in de tekeningen, die alle a.h.w. voorstudies van zijn grote doek zijn L'entrée du Christ à Bruxelles, - Ensor's Nachtwacht - voornamelijk een bewondering voor Rembrandt's techniek als lichtschilder naar voren komt, dan blijkt uit het resultaat in zijn grote werk, hoe de bevrijding, de zelfontdekking van Ensor is gegroeid. En dan is ook daar weer tegelijkertijd de mens uitgesproken én de schilder.

In de tijd van Carnaval, toen hij een menigte dansende maskers heeft gezien, is hem een openbaring geschied. Volgens zijn eigen woorden: ‘Alors j'ai vu grand et mon coeur a vibré et mes os ont tremblé. Un monde nouveau s'est dessiné.’

Hij zag groot, niet alleen met zijn ogen, maar met zijn hart en het was met een zekere grootse afschuw, dat hij het zag, met de wreedaardige critiek van een diepgekwetste ziel.

Welke ontgoocheling zijn socialistisch ideaal moet hebben ondergaan, weet ik niet, maar het was een zware crisis en bepaalde zijn levenshouding. Het is dat ogenblik van opstand en bevrijding, dat hem heeft doen vasthouden aan dit werk en die welke ermee in verband staan. Anseele loopt voorop, maar het is Christus die zijn intrede doet. Die Christusfiguur, waarmede hij zichzelf in zovele andere werken heeft geïdentificeerd.

Dat hij terzelfdertijd een openbaring op schildergebied bracht, is voor hem toen van ondergeschikt belang geweest. Het is niet de bewuste positiekeuze van de schilder, maar van de mens.

Hij is een gekwetste Narcissus, die zich op zijn 32ste jaar terugtrok, na een periode van heftige creatieve beroering.

[p. 572]

De Guernica van Picasso.

Als we de vele werken beschouwen, ontstaan naar aanleiding van oorlogen of revoluties, dan zien wij in de meeste gevallen meer journalistieke verslagen dan kunstwerken. Het zijn de uitbeeldingen van veldslagen, verwoestingen, moorden en steeds met tendenzieuse inslag, de vijanden zijn altijd lelijker dan de vrienden.

De vele afschuwelijke schilderijen en monumenten, die deze oorlog ons gegeven heeft, vol vliegmachines, bommen, soldaten, beelden uit concentratiekampen, heldhaftige voorstellingen van de vrijheidsstrijders, dat alles klinkt zo vals, zo opgeschroefd, en tijdgebonden, dat het meeste niet uitkomt boven de kwaliteit van een pamflet.

Een werk als de Guernica, alhoewel vertrokken van een zeer bepaald geval en onderwerp, van een regionale gebeurtenis, is uitgegroeid tot een algemeen menselijke aanklacht, tot een universele schreeuw om vrijheid. Niet een tot Spanje bepaalde crisis, niet alleen een uitbeelding van ramp en leed, maar het epos van onze wereldstrijd tegen dwang en onrecht.

Ook hier is weer een man geweest, die partij heeft gekozen, een mens diep geschokt door het leed en de schande zijn land aangedaan. De kunstenaar, die dat alles heeft overwonnen en door zijn machtige creatie de ziekte en het ongeluk van een gehele wereld heeft blootgelegd.

Als Picasso zegt: ‘We moesten een dictatuur hebben om al degenen, die ons bedrogen hebben, de bedrieglijke voorwerpen, de valsspelers, de gewoonten, de charme, de geschiedenis uit te roeien - Maar het gezond verstand zal steeds de slag thuis halen - We moesten vooral daartegen revolutie maken.’, dan verklaart dat veel van zijn werk. Het toont ons de man, die leeft in zijn tijd, zijn oordeel erover heeft en deze in zijn werken uitspreekt. En zoals steeds - il n'y a que la vérité qui blesse - de mensen willen van zijn oordeel niets weten.

Bij Henri Moore.

Een beroemd kunstenaar en schepper van een reeks indrukwekkende beelden, vervult de bezoeker met een soort gereserveerde eerbied en het stemt des te gelukkiger, als er dan een eenvoudig open en eerlijk man verschijnt.

Deze beeldhouwer heeft in het weinig kunstzinnige Engeland, of beter gezegd in het op kunstgebied achterlijke Engeland (men bevindt er zich nog steeds in een soort Wagneriaans Romantisme) gedurende vele jaren in verborgenheid gewroet. Zijn producties uit die jaren zijn abstract. Maar in één van die abstracties toonde zich een bevrijde Moore. De ene zijde had rechthoekige cerebrale vormen, de andere was een zacht golvende massa, die het gevoel verwekte van een levend lichaam, dat zowel van een mens, als een dier, of gelijk welk levend wezen zou kunnen zijn. Hij bestudeerde in de natuur ontstane vormen en verzamelde stukken hout en steen, die interessante vormingen vertoon-

[p. 573]

den. Hij voelde zich langs die weg dichter bij de mens komen en werkte voort. Misschien heeft de oorlog er nog een beslissende stoot aan gegeven. Geïsoleerd leven was onmogelijk in die duistere periode. Iedere ivoren toren was uit den boze. De mensen werden tot elkander gebracht, er was gezamenlijke strijd voor de vrijheid, en hoop op verlossing uit de nachtmerrie van haat.

Afgezien van het belang en de schoonheid van abstracties, had Moore zelf het gevoel, er tot in het oneindige te kunnen maken, terwijl zijn nieuwe vormen steeds slechts één werkelijke realisatie konden vinden en niet voor herhaling of variatie vatbaar waren. Voor hem lag het probleem voor de hedendaagse kunstenaar in het zoeken naar het humane verband.

In zijn nieuwe vormen vonden mens en kunstenaar tegelijkertijd hun bestemming.

Besluit

Door afstand te doen van een zuiver artistieke beschouwing van onze kunstwereld en de problemen van uit een andere hoek te belichten, hoop ik te hebben aangetoond, hoe nauw het algehele cultuurleven is verbonden met de persoonlijkheden, die er hun beslissende stempel op drukken. Ik meen, dat het duidelijk is, dat een kunstenaar eerst zijn ware plicht begint te vervullen, wanneer hij als mens tot een soort werkelijke volwassenheid is uitgegroeid, d.w.z. dat hij weet, wat hij wil van het leven, welke de waarden voor hem zijn en dat hij de consequenties van zijn denken en voelen aanvaardt.

Die consequenties zijn gewoonlijk de strijd met een verstarde en vastgelopen omgeving. Dat op dit moment de kunstenaar ook zijn persoonlijke middelen vindt om zijn overtuiging te vertalen, lijkt mij het meest normale en voor de hand liggende gevolg.

Jan COX