De Vlaamse Gids. Jaargang 33

[p. 505]

Bertus van Lier over muziek

ONDER de algemene titel ‘Buiten de Maatstreep’ (Uitg. G.A. Van Oorschot, Amsterdam), liet de Nederlandse toonkundige Bertus Van Lier negen korte doch kernachtige studies verschijnen. De keus van deze titel werd niet alleen ingegeven door de noodzakelijkheid van hun bundelen en het voorstellen, maar ook door de aard van de onderzoeksmethode welke de schrijver aanwendt om enkele fundamentele muzikale waarden te omschrijven aan de hand van de volgende onderwerpen: ‘De Romantiek en de liedkunst van Schubert’, ‘De elementen van muziek’, ‘Die Zauberflöte een symbolische opera’, ‘Over het dirigeren’, ‘Beethoven’, ‘Positie der programma-muziek’, ‘Wagner vandaag’, ‘Over stijlevolutie’, ‘Geest en materie’. Systematisch belicht Bertus Van Lier het beleven van de muziek voor denkende mensen en niet voor luisterende liefhebbers; onvermijdelijk moest hij dan ook een wijsgerige stelling aankleven die buiten de realiteit van de klinkende materie ligt, ‘buiten de maatstreep’. Deze houding is essentieel romantisch. Vóór een vijftigtal jaren onderzochten op de zelfde wijze vooraanstaande letterkundigen de geheimzinnige spirituele openbaringen ons door de muziek gebracht. Korter bij ons, hebben toonkundigen als E. Kurth in zijn ‘Romantische Harmonik’ op hun beurt het probleem aangesneden op veel reëler gronden door het aanpassen van de philosophische bespiegelingen bij de stoffelijke verwordingen der klankaggregaten. Al deze theorieën schijnen ons vandaag op losse schroeven te staan, daar hun verdedigers het concept van de goddelijkheid van de kunstenaar bewust of onbewust aanvaardden. Onze moderne tijden schijnen wel dit concept te willen prijsgeven en zoeken blijkbaar in de geestelijke berusting van de classiekers een verlossing van al die pijnlijke en soms kinderachtige romantische verlangens naar het bovenmenselijke. Dat verlangen naar de expressie van het ‘onzegbare’ wil Bertus Van Lier terug hoog houden om aan de hand van een zuiver wijsgerig onderzoek de romantische scheppingimpuls te verklaren. Zijn betoog vertoont een diep bedachte logica en slaagt er in op duidelijke wijze het mysticisme van de romantische kunstenaar te onderscheiden van het algemeen religieus mysticisme.

‘De kunstenaar zoekt een vorm tot expressie van dit onzegbare (mysterie), de mysticus aanvaardt de onzegbaarheid als essentie van het verlangen (naar het bovenmenselijke) en richt zich tot het ervaren, het “schouwen”, een extase, waarin het IK in hst oneindigs, in God op gaat. Dit ervaren, dit extatisch gehouwen houdt een principiële verwerping in van de scheppingsdaad des kunstenaars. De kunstenaar construeert een idioom, een vorm, een systeem, om het onnoembaar te uiten... het oneindige brengt hij in een eindige middenstof tot ervaarbaarheid’.

De kunst wordt aldus een religieuse uiting van de mens. Het verlangen naar het oneindige vond bij de classiekers zonder moeite de weg naar God; de roman-

[p. 506]

tiekers zijn die weg verloren, doch zijn niet minder religieus, want zij voelen zich vergaan in het AL; de classiekers vinden in hun gods-zekerheid een bevestiging van het ZELF, de romantiekers ondergaan een teloorgaan, een ontbinden van het ZELF.

Tot daar kan men de theorie gemakkelijk volgen; eenmaal zij in aanraking wordt gesteld met de klinkende realiteit van de muziek, ziet de schrijver zich verplicht tot allerlei spitsvondigheden om de grondstelling te verantwoorden. Doodeenvoudig vaststellen dat Schubert zijn verrukkelijke liederen van ‘Die schöne Müllerin’ op slechte verzen toondichtte, gaat natuurlijk niet wanneer men in die scheppingsdaad een goddelijke impuls leggen wil. Die slechte verzen kunnen, volgens Bertus Van Lier, niet opwegen tegenover het romantisch my3tisch phaenomeen van het onderwerp waarin ontelbare symbolen sluimeren: de dichter heet Wilhelm Müller en de held is ‘der Müller’, de beek of het leven brengt de held tegenover een molen, de beek is het verlangen naar het Oneindige, het lint rond de luit is groen, het meisje heeft blauwe ogen, de jager draagt bruine klederen!...

Al die romantische symbolen inspireerden Schubert, daar zij dragers waren van de romantische levensbeschouwingen, waarin de toondichter eigen verlangens herkende! De muziek is dan ook onvoorwaardelijk aan het geheel van het onderwerp gebonden en een lied uit de reeks afzonderlijk zingen is al haast een heiligschennis. Hier negeert Bertus Van Lier de werkelijkheid, vermits heden de muziek van Schubert buiten de tekst om leeft, zoals trouwens het Wagneriaans orkest los van het drama is gekomen, wat de schrijver verder in zijn studie met rake woorden zelf bepaalt.

‘Laat hij (Wagner) als denker en dichter een illusionist, een gehallucineerd dilettant zijn geweest... als componist was hij een omwentelaar en een genie’.

Met dit citaat staan wij meteen in het boeiendste gedeelte van het boek. Bertus Van Lier behoort veel te veel tot zijn tijd om zich in nebuleuze bespiegelingen te vermeien. In zijn studie over de programma-muziek aarzelt hij niet, ondanks ‘het verlangen naar het Onnoembare’ van de aanvang, het volgende te schrijven:

‘... dat de artistieke doelstelling der romantiek: de programma-muziek (en ook haar virtuositeit) veel meer noodzaak was dan bewuste wil. Ja zelfs moet men uit een dergelijk beschouwen leren, dat stijlevoluties in het algemeen meer het gevolg zijn van een in de ontwikkeling gelegen dwang, dan in de persoon des componisten gelegen vrijwillige keus’.

Zo breekt Bertus Van Lier brutaal af met de waas van het Onnoembare om de almachtige stoffelijke zelfstandigheid van de klankenkunst onder ogen te nemen. Op meesterlijke wijze volgt hij dan doorheen heel de muziekgeschiedenis een evolutielijn die met een mechanische regelmaat tussen de polen van de absolute- en van de programma-muziek zweeft. Hier nemen de taal en de gedachtengang van de essayist een wetenschappelijke nuchterheid aan die in het laatste

[p. 507]

hoofdstuk ‘Geest en Materie’ tot de gevoelloze werking van een ontleedmes overgaat. Uit de laatste bladzijden ontlenen wij enkele zinnen, waarbij alle commentaar overbodig is:

‘Materiël evenwicht is niet het doel vàn maar voorwaarde tót cultuur’.

‘...in feite is het reeds zo ver gekomen, dat niet het onderwijs wordt gezien als levenskern der cultuur, dat niet de wetenschap in de staatszorg een primaire plaats inneemt en dat de kunst kon worden gedegradeerd tot een te subsidiëren aangelegenheid’.

‘Geen patiënt geneest zonder de wil-tot-beterschap; geen samenleving zonder de wil-tot-cultuur’.

In die laatste woorden rust een menselijke fierheid die men in de daden van vele grote kunstenaars opsporen kan en die tenslotte aan de kunstschepping de zuivere waarde van de belangloosheid schenkt.

Willem PELEMANS