De Vlaamse Gids. Jaargang 33

[p. 254]

Vestdijk zuivert Anton Wachter

TEGENOVER de verbazend bedrijvige Simon Vestdijk, van wie A. Roland Holst onlangs in het huldenummer van ‘Podium’ getuigde: ‘O, Gij, die sneller schrijft dan God kan lezen’, heb ik me altijd als een tengere David [in] de schaduw van een reusachtige Goliath gevoeld.

De rusteloze Jan Greshoff gaf me in 1937 de goedbedoelde, doch veeleisende raad, mijn beperkte, critische krachten met deze van de veelzijdige ‘duivelskunstenaar’ te meten. Het werd een hijgend ‘gevecht’ tussen kalme auteur en soms wanhopige commentator. Niemand minder dan Menno ter Braak verscheen toen ook tussen de touwen en leverde zijn wedstrijd: een vechter van groot formaat. Zijn boek over Vestdijk verscheen posthuum. Ook het mijne zal allicht hetzelfde lot ondergaan; maar ‘David’ leeft gelukkig nog en laat zijn onuitgegeven Vestdijk-opstellen in hun cartons rusten: voorbijgestoken door de oorlogsomstandigheden, nog meer voorbijgerend door een ontzaglijk producerende auteur. Ik gaf het voorlopig op en zette een dikke punt achter een massa randnota's. Sinds acht jaren volg ik de Vestdijk-voortbrengst slechts van uit de verte meer. Mijn boek, dat in 1940 had moeten verschijnen, laat me vrij onverschillig.

Maar plots heeft de Uitg. Nijgh en Van Ditmar (Rotterdam-'s Gravenhage) met de publicatie van de eerste twee Anton Wachter-romans een komma onder mijn definitief gewaande punt geplaatst. Het oude vuur laaide even op bij het herlezen van ‘Sint Sebastiaan’ en ‘Surrogaten voor Mark Tuinstra’. Ik heb mijn vroegere opstellen over beide boeken weer ter hand genomen, schrikte wat op bij het natellen van hun eerbiedwaardig aantal bladizijden en begroef ze weer in hun schuilplaats. Mijn critische aantekeningen dragen duidelijk de sporen van 1938-40; maar ik stelde toch met genoegen vast dat ze, voor mij althans, steekhoudend zijn gebleven.

Naar aanleiding van het verschijnen van de herdruk van ‘Sint Sebastiaan’, en van (waarschijnlijk) de eerste druk van ‘Surrogaten’, denk ik er niet aan, ‘De Vlaamse Gids’ met mijn opstellen uit een voorbije tijd te overstelpen of te overstromen; veeleer wens ik me thans, als tijdschriftrecensent, te beperken tot het mededelen van enkele nieuwe indrukken, opgedaan bij de vergelijking van de vroegere met de huidige Anton Wachter-teksten.

Ter intentie van sommige ongeduldige jongeren en van mezelf vermeld ik hier het feit, dat de in onze naoorlogse letteren onovertroffen Vestdijk vijftien jaar heeft moeten wachten op de eerste, definitieve uitgave van zijn Anton Wachter-romanveelluik. Vestdijk schreef inderdaad de eerste versie in 1933. Drie jaar later zette hij dit werk nogmaals op het getouw. In 1938 verscheen ‘Sint Sebastiaan’ in het tijdschrift ‘Groot Nederland’. Anton Wachter, welsprekende hoofdtitel voor deze late romans!

Vestdijk noemt het eerste Wachter-boek ‘de geschiedenis van een talent’, het tweede ‘de geschiedenis van een vriendschap’ (enkelvoud: innerlijk, meervoud: uiterlijk). In nr. 1 speelt de kinderpsychologie een grote rol, in nr. 2 gaat het meer de richting uit van de Pietje Bell- en Dik Trom-verhalen, maar op een

[p. 255]

hoog artistiek peil. Deze geschiedenis van een talent dient enigszins ironisch begrepen; want op blz. 177 gewaagt de schrijver van Antons ‘schijntalent’.

Vestdijk herinnert zich zijn eigen jeugd; doch bij het schrijven schakelt hij zichzelf uit. Hij verbergt zich almachtig in de aandoenlijke Anton Wachterfiguur. Hij roept het kind weer in zich wakker, een kind dat vaak met grotemensenhersenen redeneert; hij gaat in de verre jeugdherinneringen op, al kan hij niet immer de critische geest van de volwassene in bedwang houden. De essayist maakt het werk van de verteller soms ingewikkeld en omslachtig. Vooral vóór 1940 was zulks het geval; de huidige Vestdijk heeft daar op een voorzichtige, doch besliste wijze paal en perk aan gesteld. De romanschrijver dreef de essayist wat op het achterplan. Het verhaal werd gaver, de innerlijke bouw meer verborgen; kortom, de Wachter-boeken wonnen aan ‘leesbaarheid’. Te fijn uitgesponnen beschouwingen verloren een paar nutteloze zijkrulletjes.

In deze herdruk spreekt Vestdijk o.a. over ‘een geheimzinnige verstandhouding, die precies leek op een volslagen gemis aan verstandhouding’. In 1936 voegde hij daar nog aan toe: ‘en toch iets geheel anders was’. Dit al te specieuze ‘geheel anders’ dreef hij tot de limbus der onuitspreekbaarheden terug. In 1936 werd Anton Wachter, na zijn operatie, ‘overrompeld door een systeem van onbegrijpelijke ziekenhuismaatregelen’. Daarvan is hij thans genezen! Een notitie als ‘Jongensvisite dus, dat twijfelachtige genot’ gooide de schrijver overboord: intellectualistische ballast. Nog andere zuiver critische beschouwingen werden geweerd. Zo bijv. deze: ‘dat bureaucratie tot onredelijkheid inspireert ligt trouwens in haar wezen opgesloten’. Zij past veeleer in een betoog dan in een roman. Reminiscenties aan andere boeken, in dezelfde periode geschreven (zoals ‘Het huis vergiftigd’, aansluitend bij ‘Else Böhler’), hebben geen bestaansreden meer en verdwijnen; andere evenwel, herinnerend aan ‘Het vijfde Zegel’, blijven behouden. De wereld van het kind wordt zuiverder benaderd, het arbeidsveld van de theoretiserende zielkundige strenger afgebakend.

Talrijker zijn de wijzigingen, tevens grondiger, aan ‘Surrogaten’ toegebracht. De ‘urinoirwoorden’ uit 1939-40 neutraliseerde Vestdijk tot ‘muur- en schuttingwoorden’. Zekere abstracte aanduidingen geeft hij prijs: ‘een nieuwe golf in de bevende curve die hij Annie Vermeer noemde’ wordt door ‘Annie Vermeer’ tout court en zeer concreet vervangen. Vestdijk's zuiveringstechniek bereikt hetzelfde effect als het uitgommen van zekere lijnen, die in een voorstudie van groot belang en nut zijn, doch ten slotte in de definitieve tekening van uiterst geringe betekenis blijken. Zulks wil nu volstrekt niet zeggen, dat Vestdijk op die weg van vereenvoudiging tot de uiterste grens ging. In ‘Sint Sebastiaan’ snoeide hij zeer weinig, zeer zuinig zelfs. In ‘Surrogaten’ treedt hij hardhandiger op. De tijd ontbrak me om alles te onderzoeken; toch stelde ik soms het weglaten van hele bladzijden vast. Ik wilde hier enkel maar de weg aanduiden, die de oudere Vestdijk thans bewandelt en die hem in 1948 ‘sfeer’ doet schrijven, waar hij vroeger, als reactie op de Jongetjes en Zusjes van Henri Borel en andere Hollandse Hendrikken, met wellust en opzettelijkheid van een ‘poel’

[p. 256]

sprak. Nu een Simon van het Reeve en nog andere voortvarende jongeren hem op dit gebied de loef willen afsteken, remt hij.

Ook stilistisch sneed Vestdijk op enkele plaatsen de wilde takken uit. In 1938 pasticheerde hij eventjes Gerard Walschap's stijl: ‘Want dat 't zoo geen doen was, met hartelijke groeten, Anton Wachter en Dirk Touraine’. Die hartelijke groeten etc... liet hij nu weg. Wie ze nog interesseren, zoeke ze in ‘Groot Nederland’ op! Er is nog veel meer aan te stippen, genoeg voor een zwaarlijvige dissertatie; maar ik wil deze korte bijdrage daar niet mee overladen: een tijdschrift is geen boek. Hoofdzaak blijft hier de constatatie, dat Nederland's grootste schrijver van vandaag naar een classieker, d.i. zuiverder opvatting van de roman schrijdt, zonder daarom ook maar het geringste van de eigen, sterke persoonlijkheid aan modegrillen of tijdsvereisten op te offeren.

Jan SCHEPENS