De Vlaamse Gids. Jaargang 33

[p. 189]

Met pen en potlood

7.

IN ‘Het Boek van Nu’ (Hollandia, Baarn) bespreekt G(armt) S(tuiveling) Clement Bittremieux' korte studie over P.N. van Eyck en hij komt tot het volgende radicale besluit:

‘dat iedere samenvatting betreffende een levende auteur uit den boze is, aangezien het onmogelijk blijkt te schatten, welke reserves een dichter nog in voorraad heeft.’

Indien zulks volstrekt juist zou zijn, dan zou elk criticus (Garmt Stuiveling incluis) er slechts baat bij vinden over het werk van de doden te schrijven. Met één slag zou hiermede de levende critiek over een voortdurend evoluerende geestesproductie worden weggemaaid. Alleen de universitaire exegese zou nog overblijven. Uit den boze dus alle radiokronieken over levende letterkundigen, al de in boek en blad verschijnende kanttekeningen over pas verschenen romans en dichtbundels. Onze tijdschriften zouden verzamelingen van min of meer verkapte necrologieën worden, onze letterkunde zélf één troosteloos doods archief.

Laat het nog waar zijn, dat een auteur zich bij elk nieuw werk volledig zou vernieuwen, zodat opus B volkomen opus A zou tegenspreken, dan nóg blijft een degelijk commentaar over A, zelfs als het geen rekening houdt met de mogelijkheid van B, zijn zelfstandige waarde behouden. Ter Braak's boek over Vestdijk verdient nog steeds onze aandacht, evenals Vestdijk's opvatting over Greshoff's poëzie, Bittremieux' inzicht in Van Eyck's evolutie, enz. enz. enz., ondanks het feit dat de behandelde schrijvers in onaangeduide richtingen thans voortschrijden. Een criticus is immers een ontleder, hij moet geen profeet zijn.

Het werk van een dode kan men inderdaad beter overschouwen; maar dan rijzen nieuwe moeilijkheden op, voornamelijk de interpretatie van het verleden. Ook dààr stapt men van gissingen naar vergissingen over. Hoe verklaart men anders die stapels en stapels commentaar op Shakespeare, Goethe, Dante, Dostojefski, Vondel? Ik meen, dat de levende Vermeylen veel beter de levende Van de Woestijne heeft begrepen dan de geleerde uitpluizer Minderaa de dode Van de Woestijne.

Het is m.i. verkeerd te menen, dat men er ooit zal in slagen het boek over een bepaald auteur (hij zij levend of weze dood) te schrijven, hem het definitieve, allerallerlaatste standbeeld op te richten. Zolang een auteur zelfs verkeerd wordt begrepen, lééft hij; zolang wij een kunstenaar in het zoeklicht van onze vragen-en-antwoorden trachten te vangen, boeit hij ons. Daarbuiten is slechts de allerzwartste nacht van onverschilligheid en vergetelheid. Liever zich vergissen dan vergeten. Definitieve waardebepaling bestaat niet, is een illusie van hoogmoedigen of pedanten. Maar zo heeft S(tuiveling) het zeker niet bedoeld. De universitair wantrouwde, even maar, de zoeker naar nieuwe waarden; meer niet.

En ten slotte: hoeveel auteurs zijn er niet, die uit de wenken en aanduidin-

[p. 190]

gen van een gefundeerde critiek hun nut hebben gehaald; want elk goed criticus (hij moge zich nog dagelijks vergissen) helpt mee aan de evolutie van zijn litteratuur, zelfs al wordt zulks niet altijd erkend of verkondigd.

8.

In een artikel over Emile Zola lees ik dat van zijn roman ‘La fortune des Rougon’ er minder exemplaren werden verkocht tijdens zijn leven dan na zijn dood. Wat aantoont dat niet alleen onuitgegeven werken een incubatietijd hebben door te maken: schrale troost voor de levende romanciers, die zelfs op het terrein van de boekenverkoop hun ‘hemel op aarde’ zouden willen bekomen.

In verband hiermede weze ook het volgende aangestipt: een boek verschijnt en slechts enkelen interesseren er zich voor; het blijft bij de uitgevers soms op de zolder liggen, het verkleurt achter de uitstalramen van de boekhandelaars, het wordt zelfs tot inpakpapier voor jonger broertjes gedegradeerd en ont-bonden; plots verneemt de kooplustige en -luie lezersgemeente dat het eindelijk ‘uitverkocht’ is geraakt en een ware jacht ontstaat, een dolle, vaak sluwe jacht naar het onvindbaar geworden werk.

Ik zou u twintig, dertig boeken kunnen noemen die ik al twintig, straks dertig jaar vergeefs zoek en die wij allen ik weet niet hoevele jaren hebben laten vergelen met een air van het kan ons niet schelen.

9.

Drukproeven lezen en behoorlijk kunnen verbeteren is een vaardigheid die men niet van de eerste dag af verwerft. Vele auteurs zien niet eens de zetfouten, omdat ze te veel aan hun werk denken en te weinig aan dat van de zetter. En sommige verbeteraars maken het de typografen niet gemakkelijk; zij houden zich niet aan de overeengekomen tekens en schrijven vaak willekeurige wenken naast de noodzakelijke correcties.

Zo had ik onlangs, om genoegen te doen aan de directeur van de Rijksmiddelbare School te Blankenberge en aan mijn oudschoolmakker Armand Destanberge die met zijn novelle ‘De Mosseldieven’ de Meiprijs van het jongeren-tijdschrift ‘Het daghet’ had weggekaapt, een artikel geschreven waarin ik mijn ervaringen als jurylid mededeelde. Mijn proza kreeg ik in drukproef te lezen, alvorens het in ‘Zilvermeeuw’, orgaan van de Blankenbergse R.M.S., verscheen. Maar één regel er uit zondigde wat tegen de ideale horizontaliteit, was enigszins ‘gezakt’. Gezakt op de drukproef wel te verstaan. Die regel luidde:

‘wie er in ons gezegend Vlaanderen zomaar meent te kunnen schrijven.’

De drukproef werd nog door andere ogen nagezien, door andere handen verbeterd. Bij wie de schuld ligt, weet ik niet. In elk geval las ik daarna in het schooltijdschrift iets dat ik nooit had geschreven:

‘wie er in ons gezegend Vlaanderen zomaar gezakt meent te kunnen schrijven.’

Heel logisch, dat wie niet kan schrijven, inderdaad onder de ‘gezakten’ mag worden gerekend! Ik verbeterde zélf op mijn ontvangen nummer en liet

[p. 191]

verder de zaak ongemoeid. Wat heeft één foutje te betekenen? Une coquille, mon cher! Op het strand liggen er zoveel; wie dikwijls langs de waterlijn loopt, raapt ze niet eens meer op.

Waarom raap ik ze nu wél op?

Omdat die gezakte zin twee broertjes heeft gekregen. Blijkbaar vond men hem zo typisch voor een auteur, die men in andere omstandigheden niet al te dikwijls aanhaalt, dat men me thans deze gulle publiciteit niet mocht ontzeggen.

De jongeren van ‘Het daghet’, die nog een beetje elementaire beleefdheid moeten leren (ik raad hen aan Jan Boon's ‘Vlaamse Gentleman’ herhaaldelijk te lezen en er een Vlaamse werkelijkheid van te maken), namen mijn tekst fragmentair over, zonder mijn toelating te vragen, zelfs met een nog minder geoorloofde wijziging (‘geïntrigeerd’ werd... ‘geïrriteerd’: ook al de schuld van de zetter?) en natuurlijk ontbrak de gezakte zin niet op het daverende Daghet-appel.

Hubert Lampo, die in mijn reeds twee maal gezakte zin een argument te meer zag (trouwens helemaal terecht) voor zijn campagne tegen zekere slordig en lukraak schrijvende jongeren, citeerde hem in zijn bespreking voor de ‘Volksgazet’, en liet hem dus voor de derde en laatste maal zakken!

En zo gebeurde het dat een leraar, die soms anderen doet ‘zakken’, het moest aanzien, dat een zo goed bedoelde zin van hem driemaal zo deerlijk zakte, eerst in een neutraal schooltijdschrift, daarna in een rechts en ten slotte in een links georiënteerde uitgave.

10.

Ken je Annebetje Hoekstra?

Zij is het dochtertje van de dichter Han G. Hoekstra en op zekere avond zei ze aan haar vader:

‘Waarom rijm je alleen voor jezelf en een paar andere mensen, waarom doe je 't nooit voor ons?’

Zonder het te weten had het kind aan litteraire critiek gedaan én haar vaderdichter vriendelijk uitgenodigd om zo nu en dan zijn ivoren toren te verlaten. Onwillekeurig wees zij hem erop, dat in het land van Van Alphen, Heye, Charivarius en anderen het geslacht van morgen recht heeft op kinderrijmpjes, geschreven door het geslacht van vandaag. En de dichter van ‘De Ceder’ en andere bekende ‘andere-mensen’-gedichten heeft die kinderlijke wenk begrepen; hij begon te dichten voor het jonge volkje. De firma Meulenhoff, uit Amsterdam, gaf op zeer keurige wijze zijn verzenbundeltjes uit, eerst ‘Het verloren Schaap’ en nu ‘De IJsmuts van Prins Karel’. En Hoekstra staat niet alleen; Bertus Aafjes schreef eveneens aardige kinderversjes.

Laten wij in Vlaanderen ook ónze Annebetjes, de werkelijke zowel als de ingebeelde, zo af en toe op een kinderrijm vergasten! Onze beste dichters, ónze Hoekstra's en Aafjesen, met name Daisne, Decorte, Herreman, Jonckheere, Vercammen en anderen, zouden in géén geval voor de Hollanders moeten onderdoen; zij houden allen heel veel van kinderen.

[p. 192]

Welk Annebetje waagt het, het hun te vragen? Hendrik van Tichelen, Jan Peeters en Jan Vercammen deden reeds de eerste stappen in deze richting, om voorlopig van nog oudere dichters niet te gewagen.

Maar dat is nog niet genoeg, menen vele Annebetjes, die twee boekjes in minder dan één uur verslinden en méér lezen dan de uitgevers op de markt kunnen brengen. Bestaan er geen speciale Sinterklaastoelagen voor de uitgevers van goede kinderboeken, en voor de dichters, die ónze Annebetjes niet willen ontgoochelen?

11.

Luiaardsklacht:

Acht uur 's morgens; 'k zou 't àl verslaan!
Acht uur 's avonds; 'k heb niets gedaan....

12.

Ik woonde onlangs een schoolvoorstelling bij van Oscar Wilde's toneelstuk ‘Het Belang van Ernst’, stuk dat vroeger ‘De Ernst van Ernst’ heette. Ik wou eens weten, wat men onze hedendaagse jeugd daarvan zou opdissen en wat men zou weglaten; want de eerbied voor een tekst gaat er zo langzamerhand meer en meer uit.

Het viel nog mee; ik had een vreselijker snoeiing verwacht. De geschrapte gedeelten, die ik in Chr. van Balen's vertaling terugvond, werden om de volgende twee redenen prijsgegeven: duur en speelbaarheid.

Op zeker ogenblik zegde Jack tegen Lady Bracknell:

‘Ik ben een vooruitstrevende reactionnair.’

Ik keek in mijn tekst en zag daar staan:

‘Ik ben een Liberale Unionist.’

Wat in Wilde's tijd charmante onzin en stof tot geestige boutade was, werd naderhand in deze periode van politieke mengingen en legeringen (nationaal-socialisme, christelijk-communisme, religieus-socialisme, liberaal-solidarisme, etc...) bloedige of ernstige werkelijkheid.

En ik noteer hierbij terloops de tegenzin of de schuchterheid van velen, om nog het bijvoeglijk naamwoord ‘liberaal’ te gebruiken. Wat heeft dat woord toch misdaan?

En het zelfstandig naamwoord ‘liberaal’ ondergaat hetzelfde lot. Men houdt het al te dikwijls achter de schermen, achter een sluier. Toch wordt het, vooral nà deze oorlog, af en toe door een onbevooroordeelde, vrije geest naar waarde geschat. Zo lees ik in Jan Greshoff's ‘Legkaart’, blz. 19, volgende hartverheffende, woorden:

‘On est un libéral comme on est vidame ou duchesse douairière’, schreef Albert Thibaudet. Hij dacht te spotten, doch stelde de aanduiding liberaal gelijk met een adelsbrief. En zo aanvaard ik die. Ik vind het inderdaad een grote eer vrijzinnig, vrijblijvend, vrijgevig, vrijmoedig, vrijdenkend, vrijbuiter en vrijhandelaar te zijn’. - Js.