De Vlaamse Gids. Jaargang 33

[p. 65]

Herman Teirlinck zeventig jaar

ER is in de loop der laatste jaren met zoveel bewonderende geestdrift en tevens met zoveel hooghartige ironie over Herman Teirlinck gesproken en geschreven, dat ik, bij deze kleine hulde aan de auteur, die zijn zeventigste verjaardag viert, al dadelijk voor een bijna onoplosbaar probleem word geplaatst: hoe zal ik u de schrijver voorstellen, over wie gij reeds zoveel tegenstrijdige dingen hebt gelezen en gehoord; hoe zal ik het vertroebelde beeld, dat gij u van deze zonderlinge fantast gevormd hebt, verklaren en verhelderen; hoe zal ik orde brengen in de talloze tegenstrijdigheden, die heersen rondom zijn naam en zijn faam?

Is Herman Teirlinck de zonderlinge Uilenspiegel, die gij u hebt voorgesteld? Is hij de humorist, die, zoals gij meende, zich verschuilt achter verrassende futiliteiten en schitterende paradoxen? De charmerende causeur, wiens uitspraken wel eens al te apodictisch lijken om zonder meer te kunnen worden aanvaard?

Er heeft zich rondom Herman Teirlinck, reeds van het begin zijner carrière af, een legende gevormd, die voornamelijk op zijn schalkse ironie en op zijn zogenaamde literaire pose is gebaseerd en die door Teirlinck zelf op amusante wijze werd gehandhaafd. Dat het totale beeld zijner persoonlijkheid hierdoor wel eens vertroebeld en verminderd wordt, lijdt geen twijfel.

‘Er is’, schreef Maurice Roelants enkele jaren geleden, ‘in Herman Teirlinck altijd een zich verkneukelende fantasie geweest, die anderen, en vooral zichzelf, niet zonder een flinke dosis goedgunstigheid aan het lijntje heeft gehouden, een fantasie als een soort van ricanement, wanneer hij de eigen ernst of gevoeligheid ging vrezen. Zijn fantasie is als zodanig zo nauw met ironie verbonden, dat zij vaak voor hem een rem is, zoniet de verschansing, waarachter hij op de prangendste momenten duikt.’

Er is echter in het werk van Teirlinck meer dan dit. Hij is, niet alleen als romancier doch ook als toneelschrijver, in de eerste plaats ‘dichter’. Er is in gans zijn oeuvre, naast zijn scherpzinnige gevoeligheid, een sterke drang aanwezig naar het poëtische, naar het door de droom gesublimeerde, naar het atmosferische en het fantastische. Vandaar ook zijn geraffineerde, impressionistische vorm, zijn fijnzinnige verbeelding en zijn schitterende ironie.

Van de groep der Van Nu en Straksers waartoe Teirlinck behoort, is hij niet alleen de productiefste en de veelzijdigste, maar ook de figuur, waarover de meeste strijd is geweest. Teirlinck was niet alleen dichter, romancier en dramaturg, hij was ook tekenaar, fotograaf, meubelontwerper en scenarioschrijver.

Hij debuteerde met een bundel gedichten (1900), waarop spoedig zijn Landelijke Historiën volgden en zijn drie dorpsverhalen uit ‘De wonderbare Wereld’ (1902). Geboren in een der voorsteden van Brussel, groeide hij als tengere knaap op in de Vlaamse Ardennen bij Oudenaarde. Dit rustige landleven bezorgde hem de elementen voor zijn boerenroman ‘Het stille Gesternte’ (1903). Toen hij later naar de hoofdstad terugkeerde, waagde hij, als een der eersten, een poging om, in ‘'t Bedrijf van den Kwade’ (1904) het grote-stadsleven, dat

[p. 66]

in de Vlaamse literatuur al te zeer was verwaarloosd, in zijn onbegrensde verscheidenheid uit te beelden. Ook in ‘Mijnheer Serjanszoon’ (1908) en in ‘Het Ivoren Aapje’ (1909) wou hij ‘de geschiedschrijver zijn van een Brussel, dat zijne verbeelding binnen de grenzen van het ware Brussel had opgebouwd’. Trok hij hier vooral de aandacht als psycholoog en schepper van nieuwe figuren, in ‘Zon’ (1907) daarentegen schonk hij ons negen sobere doch stralende beschrijvingen, die niet alleen van zijn impressionistische geaardheid, maar tevens van zijn waarachtig meesterschap getuigen.

De wijze, waarop Teirlinck in deze werken de dingen en de mensen beschouwt, is zelden naturalistisch, zij is impressionistisch, al sluit zij ook de werkelijkheid niet uit. Teirlinck transponeert de realiteit op een hoger plan, hij verwerpt alles wat niet tot het strikt persoonlijk domein van zijn geest behoort. Daarom ook trok het naturalisme, dat bij zijn tijdgenoten Buysse en Streuvels een schitterende hoogte bereikte, hem zo weinig aan. Teirlinck beeldt niet de natuur uit, hij tast naar de geheimen en de raadsels die de natuur omgeven; hij neemt de natuur in zich op en tovert haar om tot een nieuwe, wonderbare wereld, waarin de mensen en de dingen een ander uitzicht krijgen. De natuur wordt zachter en geheimzinniger, de mensen nemen zonderlinge gedaanten aan. Men heeft gezegd, dat Teirlinck schept uit louter zinnelijk genoegen. Kunst betekent voor hem vooreerst ‘spel’. Evenals Paul van Ostayen had ook hij kunnen beweren: ‘Ik amuseer mij maar’. Bij Teirlinck echter is dit spel merkwaardiger en raadselachtiger. Hij heeft iets van de tovenaars, die bedwelmen. De raadsels en de geheimen, die hij opwekt, verklaart hij niet; soms heeft het wel de schijn, dat hij ze moedwillig verduistert. En toch verheldert hij het leven door zijn buitengewoon gevoelig ervaren van de dingen. Hij ervaart daarin niet alleen de kleuren en de vormen, maar ook de geuren en de vreemde trillingen die wij de muziek van het tastvermogen zullen noemen. Vooral het zonderlinge in mens en natuur boeit en inspireert hem.

Al heeft deze persoonlijke, overprikkelde gevoeligheid Teirlinck wel eens belet de psychologische conflicten zijner helden volledig uit te diepen, waardoor, vooral in zijn groter werk, de draden van het verhaal en de logische constructie hem ontsnapten, anderzijds stelde zij hem in staat een atmosfeer en een stijl te scheppen, die, vooral in werk van kleinere omvang, meesterlijk moet worden genoemd. Op hoe grootse en pregnante wijze wist hij, in zijn verhalen en beschrijvingen, met een minimum inhoud de synthèse weer te geven van een diepmenselijk, innerlijk leven. Ik denk hier aan het boekje ‘Zon’, aan ‘De wonderbare Wereld’, en aan die beklemmende vertelling ‘Het Lied van Peer Lobbe’, waarin zo scherp en zo tragisch de radeloze angst en het levensverlangen worden uitgebeeld van een man, die zijn noodlot niet langer ontkomt. Ik denk ook aan zijn laatste grote roman: ‘Maria Speermalie’, waarin Teirlinck er in geslaagd is ons al de facetten van zijn talent te tonen, op een wijze die bij sommigen afkeer, maar bij anderen slechts bewondering heeft afgedwongen. Zijn grootse visie, zijn overweldigende zinnelijkheid en zijn bijna primair aanvoelen van het leven

[p. 67]

en de natuur, schenken aan dit boek een kracht, die wij in de Vlaamse literatuur nog niet hadden aangetroffen. Men heeft gewezen op vreemde invloeden, men heeft gesproken van een zekere opgezwollenheid in de natuurbeschrijvingen en in de al te zwoele uitbeelding der karakters, maar ondanks deze tekortkomingen, blijft ‘Maria Speermalie’ een werk dat van een ongewone scheppingsdrift getuigt.

Terwijl zijn grotere werken - alhoewel ook deze, naast minder geslaagde fragmenten en opvallende inzinkingen, aangrijpende hoofdstukken bevatten - door de kritiek niet altijd als een volkomen gave eenheid konden worden beschouwd, wist hij in zijn kortere novellen en schetsen tot het innerlijke wezen der dingen door te dringen en de angst, die hij achter speelse raadsels en geheimzinnige toverijen trachtte te verbergen, op geweldig ontstellende wijze te onthullen en aanvaardbaar te maken.

Wij hebben reeds gewezen op Teirlinck's veelzijdigheid, die hem door enkelen als een zwakheid is aangerekend geworden. Wij menen echter dat het er de rusteloze Teirlinck om te doen was zich voortdurend te hernieuwen en anders te openbaren. Al zijn de thema's die hij heeft aangeraakt, ook zo verscheiden en uiteenlopend, door heel zijn werk echter zindert de Teirlinckse geest sierlijk en vol fantastische verrassingen.

Na de eerste wereldoorlog heeft Herman Teirlinck de roman vaarwel gezegd om al zijn krachten te wijden aan de hernieuwing van het Vlaams toneel. Ook hier was hij een markante en veelomstreden figuur, die, hoewel zijn zuivere bedoelingen wel eens verkeerd werden geïnterpreteerd, een enorme invloed heeft uitgeoefend op de hernieuwing van het na-oorlogs toneel in Vlaanderen.

Men moet de muffe en troosteloze atmosfeer kennen waaraan het toneel ten onder ging, om de betekenis van Teirlinck's opvattingen volledig naar waarde te kunnen schatten. Dat hij zijn gevestigde reputatie in de weegschaal wierp om opnieuw waardering voor de toneelkunst te vragen, was op zichzelf reeds een daad van niet geringe verdienste.

In talloze lezingen in Vlaanderen en buiten de grenzen heeft Teirlinck getracht zijn theorieën - die vooral bij Gordon Graig aansluiting zochten - bij het publiek ingang te doen vinden. Deze theorieën zijn te goed bekend om er hier lang bij stil te staan. Teirlinck wilde terugkeren tot de oorspronkelijke elementen van het toneel, tot de Dionysosfeesten in de oudheid, tot de mysteriespelen in de Middeleeuwen en tot de toneelstukken der negers. In zijn diang naar gemeenschapskunst beschouwde hij het individu als de negatie van de dramatische kunst. De grote vergissing is, meende deze woordkunstenaar, dat men denkt, dat de dramatiek tot de literatuur behoort. Hij wilde komen tot een algemeenmenselijke, tot een religieuze kunst, waarin niet het toevallige en het anecdotische, doch het collectieve gevoel tot uiting komt. De personages werden symbolen en dragers van ideeën; de realistische decors moesten de plaats ruimen voor een monumentale, gestyleerde ruimte. Teirlinck deed beroep op architecten, op componisten, clowns en dansers. Zijn belangstelling voor de toneelkunst was

[p. 68]

trouwens niet nieuw. Reeds in zijn jeugd had hij enkele toneelwerken en marionettenspelen geschreven, waarvan vooral ‘Diertje’ (1908) en ‘De Drie Graties’ voor zijn verdere evolutie van betekenis zijn geweest.

Met ‘De Vertraagde Film’ (1922) echter bracht hij de grondige herrieuwing. In dit in alle opzichten merkwaardig toneelwerk heeft hij getracht de angsten en de instincten, die twee drenkelingen in een paar seconden beleven, in vertraagd tempo aarschouwelijk te maken. In ‘Ik Dien’ (1924), het werk dat men wel eens de profanatie van de Beatrijslegende heeft genoemd en waarin hij ook de toeschouwers actief deel deed nemen aan de actie, sluit hij op gemoderniseerde wijze opnieuw aan bij de Middeleeuwse mysteriespelen.

Even zonderling als ‘De Vertraagde Film’, doch stralender van taal en constructie is ‘De Man zonder Lijf’ (1925), waarin tevens sterk-dramatische momenten voorkomen. De splitsing van de hoofdpersoon in een dwaze en een wijze Jacob was reeds op zichzelf een vondst, die voldoende mogelijkheden bood om te worden gedramatiseerd. Architectonischer en algemener van bouw was het scenario ‘Ave’ (1928), een lofzang op de moeder, waarin bij de vertoning vooral de monumentale enscenering op de voorgrond trad. Ook in ‘De Ekster op de Galg’, dat in 1937 tijdens de Hoogdagen der Vlaamse Letteren is gecreëerd, werd vooral de nadruk gelegd op dit monumentale. Dit werk is de dramatische projectie van de liefdesdroom van de oude man, die de gang wil weerhouden van de dood in aantocht. Op half-symbolische en half-realistische wijze heeft Teirlinck deze droom vorm gegeven: in de hoofdpersoon Benedict, die ons herinnert aan de raadselachtige dwaasheid van een Hamlet. Hoewel dit werk niet van langdradigheid is vrij te pleiten en wij niet altijd in staat zijn de draad te volgen, waarop Teirlinck zijn ietwat duistere symboliek spon, toch weet het ons te boeien door de scenische kwaliteiten en door de schitterende dialoog, die doordrenkt is van spot en ironie.

Men heeft Herman Teirlinck wel eens de electricien van het Vlaams toneel genoemd. In het Instituut voor Sierkunsten, waarvan hij bestuurder is, was hij inderdaad in de gelegenheid te experimenteren in het rijk der onbeperkte mogelijkheden en te realiseren wat nog niemand voor hem had gedaan. Ook door het stervende toneel in Vlaanderen heeft hij een nieuwe elsctrische stroom gedreven, die, al werd er ook beweerd, dat hij een kwade invloed heeft uitgeoefend, ongetwijfeld toch een nieuwe verrassende bloei heeft mogelijk gemaakt.

Iets van deze bloei vinden wij ook thans nog terug in de beste prestaties van het Nationaal Toneel, waarvan Teirlinck de artistieke leiding in handen heeft.

Voor de evolutie der Vlaamse literatuur is het werk van Herman Teirlinck van onberekenbare betekenis. Hij heeft niet alleen het toneel in nieuwe banen geleid, hij heeft ook aan de romankunst een nieuw en ruimer uitzicht gegeven. Naast die andere Van Nu en Straksers, naast dr. Vermeylen, Stijn Streuvels, Toussaint van Boelaere en Karel van de Woestijne zullen de nieuwe generaties ook zijn naam met eerbied en met dankbaarheid blijven noemen.

PIETER G. BUCKINX