De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 715]

Het Willems-fonds heden en morgen

Rede uitgesproken tijdens de Algemene Vergadering te Gent op Zon dag 26-9-1948

ONLANGS verklaarde mij iemand, tijdens een gesprek dat grotendeels over Vlaamse aangelegenheden liep, ongeveer letterlijk het volgende:

Het Willems-Fonds heeft prachtig werk verricht in het verleden. Thans zijn de taaltoestanden in ons land echter zo geworden, dat zijn werking stilaan overbodig wordt. Trouwens, het Willems-Fonds wordt oud. De jeugd interesseert zich meer voor de voetbalvelden en de wielersport, zodat het binnen afzienbare tijd, net als andere fondsen, zal behoren tot de schone voorbije dingen uit de heldhaftige periode van de Vlaamse Strijd-romantiek.

Deze woorden hebben mij zeer getroffen, omdat zij toch in volle oprechtheid werden uitgesproken door iemand die niet de eerste de beste is, én... een vriend van het Willems-Fonds. En ik moet er al dadelijk bijvoegen, dat zij de weerspiegeling zijn van een opvatting, die naar het mij voorkomt in de laatste tijd bij velen ingang heeft gevonden en berust op een dubbele vergissing.

1^o Zij zijn de weergave van een eenzijdig en zelfs verkeerd begrip over het wezen, de betekenis en de werking van het W.F.; en 2^o gaan zij uit van de mening dat de Vlaamse beweging haar uiteindelijk doel heeft bereikt, en dat, indien er nog hier en daar wantoestanden bestaan, deze mettertijd wel vanzelf zullen verdwijnen.

Wanneer ik even mijn gedachten laat gaan over de ervaringen, die ik in de jaren na de bevrijding heb opgedaan en de huidige stand van de Vlaamse beweging onderzoek, dan kan ik mij niet inbeelden dat er iemand onder ons is, die zou kunnen denken dat ons volk nu rijp en wijs genoeg is geworden om op eigen benen te lopen, zodat wij nu op onze lauweren mogen gaan rusten.

Ik vraag mij af hoe het mogelijk is dat iemand zich zo weinig rekenschap geeft van de vele moeilijkheden die wij nog te overwinnen hebben en van de gevaarlijke klippen die onze opgang nog steeds in de weg staan.

Juist daarom is het goed, dat wij van tijd tot tijd eens een soort van bilan opmaken en de stand van zaken nauwkeurig onderzoeken.

U weet wat ons doel is. Het staat klaar en duidelijk uitgedrukt in artikel I van onze algemene grondslagen: aanmoediging van de studie en het gebruik der Nederlandse taal; behartiging van alles dat kan bijdragen tot de verstandelijke en zedelijke ontwikkeling van het volk, ten einde op die wijze de algemene nationale volksgeest in België te versterken.

Het is nu bijna honderd jaar dat het W.F. zich met onverzwakt idealisme en onverpoosde toewijding aan deze heerlijke taak heeft gewijd. Het was zoals de eerste pioniers het schreven in één van onze eerste jaarverslagen, in dat van 1857 nl., een vreedzaam propagandawerk - wij zouden thans beter zeggen opvoedingswerk - buiten het terrein der staatspartijen en vreemd aan hun

[p. 716]

eeuwige worstelingen, in niemands dienst, maar geheel ten dienste der algemene Vlaamse volksbelangen.

Wij hebben gedurende deze periode, die ik de eerste phase noem van de Vlaamse beweging, het onze bijgedragen om in ons volk, dat gebukt ging onder de last van eeuwen cultureel verval, het Vlaams bewustzijn weer wakker te roepen en het er aan te herinneren, dat het een taal heeft en een verleden, een waarde en een betekenis in de geschiedenis der volkeren. Wij hebben er tevens voor gestreden - en wij weten hoe hard en verbeten die strijd is geweest - om van het Belgisch staatsgezag te bekomen dat aan ons volk de rechten zouden toegekend worden, die vastgelegd zijn in onze grondwet.

Wij zijn thans gekomen aan de tweede phase van de Vlaamse beweging, niet minder belangrijk dan de eerste en die vermoedelijk nog vele jaren in beslag zal nemen. Men maakt zo maar niet in een handomdraai, zelfs in honderd jaar niet goed, wat eeuwen misleiding en verbastering hebben verknoeid. Was de eerste phase die van de herwording, dan moet de tweede die van de opbloei zijn. Waarschijnlijk zullen de sentimentele argumenten, die gegroeid zijn uit de liefde voor taal en volk, niet meer zo sterk domineren, maar zullen zij geleidelijk aangevuld en beheerst worden door de veel realistischer factoren van sociale en economische aard. Het zwaartepunt van de Vlaamse beweging, dat tot hiertoe hoofdzakelijk om de taalkwestie ging, schijnt zich inderdaad te verplaatsen naar een veel ruimer terrein, waarin de sociale en economische problemen een overwegende plaats zullen innemen. En hier wacht ons, Willemsfondsers, een nieuwe en niet minder zware taak, die ik samenvat in deze twee woorden: waakzaamheid en voorlichting.

Er wordt wel eens gezegd dat de Vlamingen geen ‘eisers’, maar nog alleen ‘verweerders’ zouden zijn. Dat kan waar zijn in juridisch opzicht, al spreekt het vanzelf dat de omstandigheden in de toekomst zekere aanpassingen zullen vergen, want ook de taalwetten zijn maar wetten en dus onvolmaakt. Op dit ogenblik komt het er echter in de eerste plaats op aan dat zij stipt worden toegepast, en het ziet er niet naar uit dat het in werkelijkheid zo gebeurt; wat weer eens bewijst dat men veel spoediger de wetten kan veranderen dan de mensen, die ze moeten toepassen. Hoeveel jaren zullen wij nog grievenlijsten moeten aanleggen! Ik wil U niet spreken over wantoestanden in de centrale diensten, ministeries, openbare besturen en zelfs in het onderwijs. Het feit alleen reeds dat in de ministeriële departementen het hoger personeel 1384 franstalige ambtenaren telt tegenover 820 Vlaamse, en dàt in een land waarvan de Vlaamse bevolking de grote meerderheid uitmaakt, geeft niet alleen stof tot nadenken, maar is eenvoudig ongehoord. In de meeste ministeries is het nog al Frans wat de klok slaat en zijn de Vlaamse opschriften slechts bedrieglijke schijn.

Doch ik wilde Uw aandacht vestigen op een reeks toestanden, waaraan de wetten niets kunnen veranderen, toestanden, die zeer zwaar wegen op onze culturele en sociale opgang en waaruit blijkt dat ons volk nog vele jaren leiding en voorlichting nodig heeft. Ik heb hier voor mij de cijfers van de universitaire

[p. 717]

stichting met betrekking tot de schoolbevolking in het middelbaar onderwijs, onderverdeeld volgens geslacht, taalregime en school. In het schooljaar 1947-1948 waren er in onze 230 officiële en 440 vrije instituten voor middelbaar onderwijs 112.748 leerlingen, waarvan 79.752 jongens en 32.996 meisjes; 41.090 jongens deden hun studies in het Nederlands, 38.662 in het Frans; 12.840 meisjes in het Nederlands en 20.156 in het Frans. Te Antwerpen, de meest Vlaamse van onze steden, volgden 1.018 jonge juffrouwen de moderne humaniora in het Frans, en slechts 1.422 in het Nederlands. Ik voeg er onmiddellijk aan toe dat het Frans onderwijs uitsluitend in vrije instituten wordt verstrekt. Dit maakt dat 58.810 Belgische jongens en meisjes hun middelbare studies deden in het Frans tegen slechts 53.930 in het Nederlands. In de provincie Brabant alleen deden 20.282 studenten middelbaar onderwijs in het Frans tegen slechts 9.480 in het Nederlands.

Uit de cijfers blijkt verder dat de jonge studenten die in het Nederlands studeren, een uitgesproken voorkeur hebben voor de moderne humaniora. Daarentegen is er in de oude humaniora een geweldig Franstalig overwicht: 38.564 leerlingen, tegen slechts 20.246 voor de Nederlandse leergangen. Wanneer wij nu nagaan dat wij in de oudere humaniora vooral kinderen aantreffen van de hogere standen en van de gegoede burgerij, en dat deze dus later, na hun universitaire studies, de hogere posten gaan bekleden, terwijl de afgestudeerden van de moderne humaniora hoofdzakelijk op de ondergeschikte functies in de openbare besturen, of in de handel en de industrie zijn aangewezen, dan kunnen we daar gemakkelijk uit afleiden hoe groot in Vlaanderen de behoefte is aan een Nederlands sprekende elite. Men kan natuurlijk opwerpen dat wij er in het verleden nog veel slechter hebben voorgestaan. En het is ook waar dat zich reeds een degelijke kern van een Nederlands sprekende elite heeft gevormd; maar haar invloed is op dit ogenblik nog zeer gering. Et is dan ook nog dit treurig feit. Dank zij de democratisering van het middelbaar onderwijs en de steun die aan de verdienstelijke studenten bij hun overgang naar de universiteit wordt verleend, zijn reeds heel wat volksjongens naar de hogere kaders opgeklommen. Maar hoevelen gaan er door het contact met de Franssprekende elite voor hun volk niet verloren en hoevelen vergapen zich nog aan de gewoonten en de gedragingen van de Franse bourgeoisie, omdat het toch zo deftig is. Iedere dag toont de ervaring die ik als schoolbestuurder opdoe, mij aan, hoe arm ons volk nog is en hoe zeer het de uitstraling van een Nederlands sprekende elite mist. Onder de vele vaders en moeders met wie ik in aanraking kom, zijn er slechts enkelen, die mij in beschaafd Nderlands te woord kunnen staan. Ik heb eens aan een zeker aantal oud-studenten van het middelbaar onderwijs gevraagd of zij na hun studies nog dikwijls de gelegenheid hebben gehad een beschaafde taal te spreken. De meesten antwoordden mij: zelden of nooit. Eén was zelfs zijn algemeen beschaafd blijkbaar geheel vergeten.

Voorwaar, er is in Vlaanderen nog veel beschavingswerk te doen! Wij zullen nog vele jaren aan deze Vlaamse massa leiding moeten geven, het Vlaams

[p. 718]

bewustzijn wakker schudden en medewerken aan de vorming van een Vlaamse elite. Zolang er die niet is, kunnen wij de taalwetten in menig opzicht nog gerust beschouwen als zovele plaasters op een houten been.

Er wordt wel eens gewezen op de demografische vooruitgang van de Nederlands sprekende bevolking in West-Europa. Het is inderdaad zeer verleidelijk voor ons te kunnen vaststellen dat de verhouding van het aantal Franssprekenden ten overstaan van de Nederlandssprekenden, zich onafgebroken in ons voordeel wijzigt. Was deze verhouding een honderdtal jaren geleden van 7 tot 1, dan is zij thans nog slechts van 3 tot 1. Dat de Vlamingen uit dit sterker wordend Nederlands sprekend element hun voordeel zullen halen is zeer waarschijnlijk. Toch kan ik mij niet zonder een zeker voorbehoud bij deze wat al te simplistische redenering aansluiten, omdat niet de massa de waarde van het volk uitmaakt, maar wel de elite, die aan de massa leiding geeft en er het diepere bewustzijn van vertegenwoordigt. Het is deze elite, die aan een volk zijn culturele standing en economische potentie geeft. Het is naar deze elite dat de man uit het gewone volk en de handeldrijvende middenstand begeerlijk opkijkt.

Juist daarom is de Vlaamse beweging slechts gedeeltelijk een taalkwestie; en ook slechts gedeeltelijk een juridische kwestie. Zij wordt meer en meer een sociaal en economisch probleem, en in de nabije toekomst zal zij dan ook vooral op dit terrein moeten bewerkt worden. Ik kan dan ook de economische en sociale beweegredenen van ‘le mouvement wallon’ heel goed begrijpen. Er is alleen dit verschil: dat de Waalse beweging ingegeven wordt door een gemakkelijk te ontdekken Waals egoïsme, of in andere woorden, door de angst om het eventueel verlies van de verworven posities. Daartegenover staat de moderne Vlaamse beweging als die van een jong en sterker wordend volk, dat streeft naar een economische macht, die in verhouding is tot zijn sociale groei. Naarmate het Vlaamse bewustzijn dieper wordt, zal ons volk meer en meer gaan inzien dat het, vermits de Belgische economie voor het grootste deel van de Vlaamse spierkracht leeft, recht heeft op de vruchten van zijn inspanning. Er zijn er die dat Vlaams imperialisme noemen. Het is eenvoudig de natuurlijke weg die ons volk moet opgaan, indien het zichzelf respecteert. Doch staan wij hier voor enorme moeilijkheden. De tegenstand die wij nog ontmoeten, gaat niet uit van het Belgisch Parlement, maar van de haast oninneembare burcht van de ‘Haute Finance’ en de ‘Haut-Commerce’. Het is deze verfranste economische plutocratie die steeds geleefd heeft op de achterlijke toestand, het geringe zelfbewustzijn, maar toch op de spierkracht van de Vlaamse arbeider. Het is deze geldaristocratie, die enorme bedragen besteedt aan franskiljonse propaganda; het is deze aristocratie die haar kinderen naar de verfranste katholieke instituten zendt, en het is van uit die hoek dat de bekende slogans komen: ‘Retour au bilinguisme!’, ‘Liberté du père de famille!’ en... de Vlamingen kennen geen Frans meer! Het is deze bourgeoisie, die de duizenden uren, welke de Vlaamse volksjongen besteed heeft aan de studie van het Frans, misbruikt heeft en uitgebuit voor eigen voordeel. Wanneer deze geldaristocratie er zich over beklaagt dat de

[p. 719]

Vlamingen geen Frans meer kennen - wat trouwens niet waar is - dan gaat het hier niet om de kennis van het Frans op zich zelf, maar wel om de angst die hen bekruipt, dat de Vlaamse dienstbaarheid hun zou kunnen ontvallen. Want eens moet er toch een tijd komen, dat de Vlaming gaat begrijpen, dat zijn zo moeizaam veroverde kennis van het Frans niet langer kan staan in het teken van zijn dienstbaarheid en ondergeschiktheid, maar wel in het teken van zijn cultuur. Wie dat heetgebakerd flamingantisme noemt, begrijpt niet wat Vlaamse fierheid is.

De economische structuur in Vlaanderen wijzigt zich op dit ogenblik vrij snel. De industrialisering van het Kempisch bekken zal binnen afzienbare tijd heel het karakter wijzigen van twee Vlaamse provinciën. Alle tekenen wijzen er op dat dit nieuwe industriegebied mettertijd ook ingrijpende demografische en etnografische veranderingen zal ondergaan, zodat het zuiver homogeen Vlaams karakter van de Antwerpse en Limburgse Kempen er onvermijdelijk zal onder lijden. Dit nieuwe industrieland, gelegen in de onmiddellijke nabijheid van de haven van Antwerpen, gaat wellicht een economisch geheel vormen dat enig is Europa. En ik kan hier niet anders dan de vraag herhalen die Lodewijk De Raedt eens heeft gesteld: ‘Zullen de Vlamingen in staat zijn dit kostbaar economisch erfgoed te beheren?’ Daar ligt naar mijn bescheiden mening de grote knoop van de Vlaamse toekomst. Slagen wij er in dit industriegebied te behouden in de sfeer van de Vlaams sociaal-economische ontplooiing, en kunnen wij beletten dat de Belgische financiële en economische grootmachten hun verfransingspolitiek ook daar doordrijven, dan gaat de Vlaamse beweging de uiteindelijke verwezenlijking van haar streven te gemoet en worden wij weer een groot volk. Slagen wij er niet in, dan betekent dit voor ons de weg terug, en gaan wij een onherstelbare ramp te gemoet.

Daarom komt het mij voor, en het kan misschien paradoxaal klinken, dat het grondprobleem van de Vlaamse beweging, dat in zijn eerste phase om de vervlaamsing van de Gentse Hogeschool en om de taalwetten ging, zich thans naar het industriegebied tussen Maas en Schelde heeft verplaatst. Het probleem Brussel, hoe pijnlijk het ook voor ons is, schijnt mij daarnaast van veel minder belang. Brussel is ongetwijfeld op dit ogenblik het meest flagrante beeld van onze culturele en sociaal-economische zwakheid. Het vele kwaad dat ons door Brussel wordt aangedaan, is helaas juridisch onoplosbaar. Maar Brussel is een gevolg en geen begin. Het Kempisch industriegebied is dat wél. Zal de Vlaamse democratie, die dank zij het algemeen stemrecht de taalwetten heeft veroverd, ook sterk genoeg worden om een Vlaamse economische macht in het leven te roepen, die een belangrijk woord zal meespreken in het Belgisch commercieel, industrieel en financieel leven? Dit te verwezenlijken is de belangrijke taak van vandaag en van morgen. Indien de jongere generaties van het W.F. daaraan met het idealisme en de ijver, die hun grote voorgangers heeft gekenmerkt, medewerken en tevens onverpoosd blijven streven naar de verheffing van het

[p. 720]

cultureel peil van ons volk, dan heeft het W.F. nog vele jaren van harde arbeid voor de boeg.

Onze taak is zulk een edel werk van volksopvoeding en volksvoorlichting, dat zij eigenlijk nooit heeft afgedaan; zij zal zich natuurlijk dienen aan te passen aan de zich steeds wijzigende omstandigheden. Onze werking van vandaag kan niet die van gisteren zijn, en die van morgen zal weer anders zijn dan die van vandaag. Zij zal geïnspireerd worden door andere feiten en andere behoeften; haar methodes zullen veranderen naar de geest en de eisen van andere tijden. Verandering betekent leven, en wij zullen, zoals onze grote pioniers en voorgangers, arbeiden met geestdrift en wilskracht, steeds verjongd en steeds vernieuwd, met voor onze ogen dat heerlijk ideaal: een cultureel rijker, een sociaal harmonischer, een economisch sterker, een zedelijk schoner en voornamer volk. En ik eindig met dit diep mooie vers van H. Roland Holst, waarvan ik de inhoud op ons doel en onze werking toepas:

Wij staan nog zover van den zegen,
het lijkt wel een schoon verhaal,
maar we weten, onze levens bewegen
om het waar te maken, eenmaal...

Wél hen, die zullen weiden
in die volle verworvenheid;
zacht mogen hun dagen glijden!
Maar dit zijn dagen vol strijd!

L. MANTIERS