De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 573]

Russische Letteren
Joeri Oljesja's roman ‘Afgunst’

TOEN in 1934 mijn voordracht over moderne Russische schrijvers bij ‘De Wilde Roos’ in brochurevorm verscheen, maakte een destijds te Brussel gevestigde Russische auteur er me attent op, dat ik Joeri Karlowitsj Oljesja had vergeten. Van vergeten was er geen sprake, de naam Oljesja zei me toen niets, ik had hem nog nooit gehoord, gelezen. En daar de opmerking kwam van een persoon die tot de emigranten behoorde, stemde ze mij des te meer tot nadenken. De beste sovjet-auteur, werd me toen over Oljesja gezegd, de meest vrij-uit sprekende. Ge kunt u inbeelden, hoe Oljesja's naam me intrigeerde. En nergens iets over hem te vinden. Handboeken, artikels, bloemlezingen werden vruchteloos geraadpleegd. Oljesja was lucht voor al die mensen, nitsjevo. Een onbekende of een ongewenste? Maanden later zag ik de Duitse uitgave ‘Dreisizig Erzaehler des neuen Russlands’ en trof er eindelijk een novelle van Oljesja in aan. Dit werk werd als voorraadschuur duchtig aangesproken door de samensteller van de novellenbundel ‘Het wijde Land’; maar Oljesja was om een of andere reden niet tot dit vertaalde wijde land toegelaten geworden. Nog maar onlangs werd het mij gegund iets meer over die geheimzinnige Russische schrijver te vernemen. In Februari 1947 gaf ‘Criterium’ een paar romanfragmenten van hem, vertaald door Charles B. Timmer en van een veelzeggende inleiding voorzien, waaruit we vernamen dat deze voor propaganda niet bruikbare kunstenaar ‘het lot heeft moeten ondergaan van andere schrijvers, die persoonlijkheden waren, van een Pilnjak, Babel, of van den in 1946 in ongenade gevallen Zostsjenko, d.i. officieel vergeten te worden, hetgeen in Sovjet-Rusland wil zeggen: als schrijver van scheppend werk niet meer te kunnen bestaan’.

Charles B. Timmer's levendige en zeer vlotte vertaling van Oljesja's roman ‘Afgunst’ is intussen bij de Uitg. Mij G.A. van Oorschot te Amsterdam in boekvorm verschenen. Dit merkwaardig werk heb ik met stijgende belangstelling gelezen én om het tragicomische verhaal, én om de er in behandelde problemen, én ten slotte om de wijze waarop de sovjet-auteur in de grensgebieden van zijn ‘vrijheid’ terzelfdertijd roekeloos en handig maneuvreert. Volledige vrijheid bestaat nergens, zal wel eeuwig een niet te verwezenlijken hersenschim blijven. Maar zij is meestal voor ons geen probleem, behalve in oorlogstijd. Nu merkt men in alles wat Oljesja hier schrijft, dat dit probleem hem beklemt, dat het hem zelfs voor een goed deel de bouw van zijn ‘roman’ opdringt. Zelfs indien hij voorstander is van het nieuwe regime, bewijst dit werk dat hij zich als kunstenaar zeer onafhankelijk toont, een positie inneemt die alles met kunst en niets met propaganda heeft te maken.

Ik heb erg veel van dit boek genoten om de levendigheid van de stijl. Oljesja verstaat de kunst om zelfs het zakelijkste te poëtiseren. Van de film-

[p. 574]

techniek heeft hij de kwieke montages van realiteits- en droommomenten overgenomen. En welk een sprankelende intelligentie! Hoe lomp en zwaar is een Gladkof daarbij vergeleken. Of Oljesja de ‘beste’ sovjet-schrijver is van tussen de twee oorlogen? Neen, een ‘Stille Don’ zal hij wel niet kunnen schrijven, veel epische adem heeft hij niet; maar ik vind hem wel de intelligentste. Waarom trouwens al die superlatieven? Onwillekeurig denkt men aan Gogol als men Oljesja leest, zoals Sjolochof's werk dit van Leo Tolstoj oproept. Oljesja is een buitengewoon scherp opmerker aan wie niets ontgaat. Hij neemt de werkelijkheid integraal in zich op en geeft ze terzelfdertijd volledig en verhevigd terug. Waarheid en karikatuur harmoniëren bij hem.

Van zijn pittig-originele beeldspraak kunnen niet alleen de fijnproevers snoepen; ook de kenners zullen de stoutmoedigheid, de bijna roekeloze durf waarderen waarmee Oljesja zijn heterocliet beeldenmateriaal hanteert. Over deze stijlvirtuositeiten zou er heel wat kunnen gezegd worden, zowel door voor- als door tegenstanders van notities als: ‘de groene spagghetti van het gras’, ‘een vogel tjilpt als een tondeuze’, ‘de stad glinsterde, of ze uit Cardiffkolen was gebeiteld’, enz...

Maar deze originaliteit (voor een goed deel bekomen door een knappe vermenging van poëtische met humoristische, van sentimentele met intellectualistische details) houdt zich niet enkel met ‘het uitzicht der dingen’ bezig, zij bestrijkt ook de wereld van de geest. Zo gebruikt hij voor sommige cultuur-historische beschouwingen van zijn romanpersonages dezelfde beeldspraak als voor het beschrijven van de werkelijkheid.

Een paar van zijn personages zijn buitengewoon bezintuigd, bezenuwd en gevoelig en precies de meest gevoelige en beïnvloedbare ‘schrijft’ als het ware dit boek. In hoever die Kavalerof een spreekbuis is voor de auteur kan slechts bij benadering vermoed worden. Zoals bij alle ware scheppers zal ook Oljesja de romanvorm hebben uitgekozen om in zoveel verschillende personages zoveel verschillende facetten van zijn waarheid te kunnen aantonen. Dat de kern daardoor steeds voor een groot deel verborgen blijft, kan men geen enkel waar kunstenaar kwalijk nemen, en zeker niet een sovjet-schrijver. Aan ons om ze zo omzichtig mogelijk te ontbolsteren.

Wij maken hier kennis met twee soorten van Russische mensen: de vooren tegenstanders van het nieuwe regime. Vier mannen en twee vrouwen. De mannen vervullen de hoofdrollen, twee zijn pro: een oudere (Andrej Babitsjef) en een jongere (Volodja Makarof); twee zijn contra: eveneens een oudere (Iwan Babitsjef) en een jongere (Kavalerof). De twee vrouwenfiguren spelen geen eerste-plansrol, de oudere Annitsjka beweegt zich in de wereld van het voorbije en de jongere Walja is sportief modern; maar beide vrouwen praten weinig; zij laten de vier mannen spreken, schrijven, improviseren. Het is net alsof industrialisatie en emancipatie mannelijke aangelegenheden zijn. Al deze personages worden door Oljesja met gelijke aandacht bekeken. Aanvankelijk denkt men er anders over. Men ziet eerst in Kavalerof, Oljesja's ‘spreekbuis’, de

[p. 575]

lieveling van de auteur; later vindt men dat Iwan Baibitsjef een even goede, ja zelfs nog welsprekender pleiter kan worden genoemd. Maar dan moet men geleidelijk toegeven dat de worsten fabrikant Andrej Babitsjef ook sympathiek menselijke trekken toebedeeld krijgt. Ten slotte ontgaat ons de indruk niet dat de twee Babitsjef's en Kavalerof werkelijk de drievuldigheid vormen van Oljesja's geheim en dat het in die zin is dat zijn boek dient te worden begrepen. Als men de nadruk wil leggen op het smartelijke van de tragicomedie, op het pathetisch-romantische, dan treedt Kavalerof als held naar voren; ziet men evenwel in de caricaturaal opgedreven tegenstelling oud-nieuw (verpersoonlijkt in de gebroeders Babitsjef: beiden even komisch getekend) het hoofdthema, dan zijn Andrej en Iwan Babitsjef de hoofdpersonages. De ene zienswijze sluit de andere niet uit. Wat ontegensprekelijk elkeen zal opvallen is het feit dat Oljesja veel minder belangstelling betoont, zowel voor de vrouwen als voor de sportieve Volodja.

De in ‘Afgunst’ behandelde problemen zijn niet enkel typisch Russisch; men vindt ze in sommige Amerikaanse boeken ook terug. Oljesja's roman heeft me meer dan eens aan Sinclair Lewis' roman ‘Kunst en Zaken’ doen denken. De vijandschap van de vrije intellectueel tegenover een alles opslorpend machinisme is overal te constateren; maar in Rusland is men officieel veeleer met de lof van dit machinisme gediend, verkiest men daarom slechte propaganda boven goede literatuur, stelt men bijv. Gladkofs ‘Cement’ boven Oljesja's ‘Afgunst’. De romantisch-gestemden zullen zich bij voorkeur Kavalerof als een soort van Russische Hamlet voorstellen, en niet helemaal zonder redenen. Zijn rol van Andrej Babitsjef's ‘nar’, van ‘idioot’ leent er zich prachtig toe. Er lopen feitelijke twee Kavalerof's in dit boek, de ene is zoon van Andrej, de andere zoen van Iwan, de ene blijft Andrej's gewillige dienaar, de andere haat Andrej; maar de gevaarlijke Kavalerof wordt door de in conformisme berustende Kavalerof in bedwang gehouden. Dit boek staat werkelijk in het teken van de ‘nar’. Lachend zegt de gek zijn mening; maar juist door die spot wordt hij niet gevaarlijk gek. Maar wie bepaalt de grens tot waar onze lach weerklinkt? Is het enkel met Andrej's geestdrift voor een ‘bijzondere soort voedzame, goedkope en uit zuivere bestanddelen samengestelde worst’? Of lachen we ook niet, in even hoge regionen van onpartijdige beoordeling, met Iwan's krankzinnige ‘Ophelia’-machine?

Zoals de auteur bij zijn conformistische heersers dus geen genade vond, zo zal deze ‘roman’ allicht sommige op geijkte vormen gestelden evenmin bevredigen. Is ‘Afgunst’ een psychologische roman, een strekkingsroman, een sociale satire? Een scherp doorgevoerde zielkundige ontleding valt niet te loochenen; maar er is geen groei in de karakters: de personages zijn schepsels en scheppingen uit één stuk, zij veranderen niet meer van de eerste zin af. Strekkingsroman zijn de vele sovjetverhalen, waarbij ‘Afgunst’ juist zo gunstig afsteekt (voor ons althans, Westerlingen). Sociale satire is dit boek

[p. 576]

zeker, maar zeer behendig ingekleed, in de mantel van een modern, min of meer statisch-psychologisch verhaal.

Het wil me voorkomen dat dit werk niet enkel als een moderne roman dient te worden begrepen( technisch gesproken is het op en top modern), het leunt ook aan bij de kunstgenres die succes kenden in tijden waarop het vrije woord even gevreesd werd als soms nu. De titel mag ons niet te veel bezig houden; zoals zovele titels is hij enigszins misleidend. ‘Afgunst’: en menig criticus denkt aan de verhouding van Kavalerof ten opzichte van Andrej Babitsjef; maar hij vergeet dat Volodja als spreekbuis van de jongere generaties ergens verklaarde: ‘Ik ben jaloers geworden op de machine, want waarom ben ik zijn mindere?’ En dan Kavalerof zelf: op sommige ogenblikken is hij decadent als een negentiendeeuwse Franse dichter; maar op andere komt zijn sluwheid naar voren, een sluwheid die we uit Shakespeare's en Molière's stukken nog onthouden hebben. Wat het intelligentievuurwerk van de stijl betreft, zou het me niet verwonderen dat Oljesja een en ander van Joyce heeft gelezen. En is de naam Babitsjef louter een toeval, o Babbitt? In zijn diepste betekenis herinnert dit litteraire unicum uit deze ‘nieuwe middeleeuwen’ aan de sinnespelen uit onze middeleeuwen. De roman heeft de rol van het stichtelijke toneelstuk overgenomen en de namen van deugden en gebreken werden vervangen door complexer eigennamen. En de bedoelingen zijn niet zo naïef-oprecht uitgestald. Oljesja leeft immers nog, de feiten zijn nog niet verstorven en de excathedra-verklarirgen zullen pas later komen. De auteur zelf geeft alleszins een wenk met zijn titel. Is het de sleutel? Niemand weet het. We kunnen het beproeven. Kavalerof = afgunst; Andrej Babitsjef = organisatiegeest; Iwan Babitsjef = verbeelding; Volodja Makarof = nieuwe zakelijkheid; Walja = kameraadschap; Annitsjka = zinnelijkheid. Men kan er m.i. vrede mee nemen, op voorwaarde dat men het vlees niet wegsnijde dat deze dorre beenderen en starre gestalten leven en schoonheid schenkt.

Maar dan valt er nog heel wat te onderzoeken, de zinnebeeldige betekenis van de in het verhaal gevlochten ‘sprookjes’; de kunstig ineengestoken puzzle van brieven, gesprekken, redevoeringen, dagdromen en droomvisioenen; het Russische minderwaardigheidscomplex.

En eigenaardig toch, hoe ge zowel met de ene als met de andere Babitsjef moet lachen; terwijl ge Kavalerof au sérieux blijft nemen, de onevenwichtige, dubbelzinnige Kavalerof. Zijn geest blijft u bewonen, wanneer ge u enerzijds bekommerd afvraagt: hoe mocht zo'n boek ooit in de U.S.S.R. verschijnen, en anderzijds daarna vergoelijkend zegt: moest Oljesja daarvoor officieel vergaten wordeir, wat kunnen ze daar toch weinig verdragen!

Met ‘Afgunst’ schreef Oljesja een blijvend boek, dat om zijn artistieke waarde en zijn diepzinnige problematiek nog meer dan één komend geslacht zal boeien.

Jan SCHEPENS