De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 523]

De pers, honderd jaar geleden en nu

WIE de huidige pers wil vergelijken bij deze van een eeuw geleden, zou bijna even goed een paar eeuwen verder kunnen teruggaan. De pers beantwoordt inderdaad aan een behoefte van het publiek, die steeds dezelfde is, namelijk het verlangen naar nieuws en de bladen van honderd jaar geleden geleken nog op deze van de XVIIde en XVIIIde eeuw. De grondige technische wijzigingen hebben zich eerst in de laatste tijden voorgedaan.

Indien we nummer 69 van de ‘Ghendtsche Post-Tydinghen’, met datum 8 September 1667 willen ter hand nemen, dan ziet het meeste nieuws, dat er in voorkomt, er eigenlijk nog actueel uit. Dit is het oudst bewaard gebleven nummer van de ‘Gazette van Gent’, die zeif tot in Mei 1940 is blijven bestaan en toen het oudste nog verschijnende blad ter wereld was. Het eerste blad in onze gewesten werd echter reeds in 1605 te Antwerpen uitgegeven onder de titel ‘Nieuwe Tijdingen’.

In het nummer van 1667 van de ‘Ghendtsche Post-Tydinghen’ lezen we een bericht uit Spanje, waarin gemeld wordt, dat de ‘Ministers particulier gheoccupeert syn om by een te vergaderen groote Sommen van Penningen, tot onderhoud vanden Oorlogh’. Een verder bericht uit Wenen zegt, dat ‘Den Baron van Windisgrats van weghen Syne Keyserlijcke Majesteyt ghesonden is naer het Hoff van Zweden, om aldaer eenighe Saken van groote Importantie te negotieren’. Een bericht uit 's-Gravenhage meldt, dat ‘van selfs comen te cesseren alle de Placcaten vanden Jare 1665, ter oorsake vanden Oorlogh gedaen’. Daar keert men dus ten minste naar de vredestoestand terug en dienvolgens worden ‘d'Ingesetenen deser Landen’ gewaarschuwd ende toegelaten ‘op den selven voet als voor den Oorlogh is gheschiet, wederom te mogen gaen visschen, te navigeren, te handelen en te trafiqueren, een ieder naer zijn gelegentheyt’. Zcals men ziet is er veel overeenstemming tussen het nieuws van 1667 en het huidige.

Waarom dan, als uitgangspunt voor deze beschouwingen, het jaar 1848 gekozen? Niet omwille van de vele revoluties, die in dat jaar plaats hadden, - de oude ‘Gazette van Gent’ had er wel meer beleefd, - maar omdat zich toen op pensgebied eveneens een revolutie voordeed, welke de ontwikkeling van ons democratisch leven ten goede kwam.

Honderd jaar geleden, inderdaad, op 25 Mei 1884, werd de wet uitgevaardigd, waarbij het zegelrecht bij het drukken van bladen en tijdschriften werd afgeschaft.

Heden ten dage kunnen weinigen zich inbeelden, dat er een tijd geweest is, toen de verspreiding van het nieuws en van de gedachten alleen kon gebeuren door middel van gedrukte vellen waarop het ministerie van Financiën vooraf een takszegel had gedrukt, zoals thans alleen nog het geval is voor de acten van notarissen, de bewijzen van burgertrouw en andere plechtige stukken. En

[p. 524]

deze taks was niet gering: 3 centiem in de munt van de tijd, wat overeenstemt met ongeveer 1 fr. 50 thans.

Deze toestand had, enige jaren vroeger, aan de Vlamingen een ontgoocheling bezorgd. In 1844 waren Jan De Laet, Domien Sleeckx en Jaak Van de Velde er toe overgegaan te Brussel het eerste Vlaams dagblad op te richten, namelijk ‘Vlaemsch België’. Wegens de hoge abonnementsprijs, - een gevolg van het zegelrecht, - konden slechts een driehonderd abonnenten aangeworven worden en het blad verdween dan ook na het 277ste nummer, zijnde na negen maanden en na een capitaal van 20.000 fr. of ongeveer een millioen in huidige franks verslonden te hebben.

De afschaffing van het zegelrecht bracht een grote verandering teweeg aan de pers. Vooreerst aan het uitzicht, want het zegelrecht werd berekend volgens het formaat en wanneer er een overvloed van nieuws was, voegde men aan het gewone blad een klein blaadje toe omwille van de taks. Voortaan zouden de bladen dus steeds op hetzelfde formaat verschijnen. Voortaan ook zouden zij in staat zijn op meer bladzijden te verschijnen en dus meer nieuws en advertenties te bieden aan de lezers. De oplagen namen toe omdat de bladen binnen het bereik vielen van een publiek, dat vroeger niet over de middelen beschikte om zich een blad aan te schaffen. In 1855 kon Willem Rogghé zijn patroon, de drukker Vanderhaeghen, overhalen de ‘Gazette van Gent’ dagelijks te laten verschijnen en dientengevolge steeg de oplage en moest een mechanische pers aangekocht worden. De ‘snelpersen’ van toen werden naderhand in het dagbladbedrijf vervangen door rotatiepersen, zoals het handzetsel vervangen werd door het machinezetsel.

Door de afschaffing van het zegelrecht werd aan de machthebbers in de Staat een duchtig wapen ontrukt, zodat de persvrijheid, die sedert 1831 in de Grondwet voorkwam, er door uitgebreid werd. Dat het een wapen was lijdt geen twijfel en werd naderhand bewezen door de gebeurtenissen. Herhaaldelijk werd druk uitgeoefend op onze opeenvolgende regeringen om de pers in te tomen. Na de staatsgreep van Louis Napoleon verschenen in de pers hier te lande heel wat aanvallen op het regiem in Frankrijk en toen naderhand ook de Italiaanse politiek van Oostenrijk beknibbeld werd, gelukte de Franse regering er in de Oostenrijkse regering te bewegen tot een diplomatieke stap te Brussel, die echter door de Britse regering werd afgekeurd. Een wet werd toen ingevoerd, die het beledigen van vreemde staatshoofden beteugelde, maar die het beginsel van de persvrijheid onaangetast liet. Naderhand, in 1856, bleken zekere mogendheden opnieuw ontstemd over de toon van de Belgische bladen en de gedachte werd opgeworpen om het zegelrecht weer in te voeren ten einde aldus een aantal bladen te doen verdwijnen. De regering van Napoleon III drong zelfs aan opdat men opnieuw de storting van een borgtocht door de drukkers zou vergen. Al deze pogingen mislukten omdat de Belgische regering er zich rekenschap van gaf, dat de openbare mening het verhinderen van de vrije uiting der gedachten door middel van de pers niet zou geduld hebben. Latere

[p. 525]

pogingen, onder meer namens Bismarck en Hitler leden schipbreuk om dezelfde reden. Er is dan ook geen sprake meer geweest van zegelrecht. De enige middelen, waarover de regeringen nog kunnen beschikken, hebben een minder opvallend karakter: de contingenteringen en de invoerrechten op het papier.

Over het karakter van de pers in onze gewesten, in de eerste jaren van onze onafhankelijkheid, loopt het oordeel uiteen. Er is betoogd geworden, dat de bladen aanvankelijk uitgegeven werden omwille van de handelsbelangen en dat, onder meer te Antwerpen, eerst later, in de jaren 1890, bladen zouden ontstaan zijn hoofdzakelijk ter verdediging van politieke belangen, maar dit kan bezwaarlijk volgehouden worden wanneer men er rekening mee houdt, dat sinds geruime tijd reeds polemieken van politieken aard gevoerd werden en in 1884 het eerste socialistische dagblad, ‘Vooruit’, was ontstaan.

Anderen daarentegen zijn van mening, dat de pers in 1830 een strijdpers was, die slechts twintig jaar later een pers werd in de moderne zin van het woord. Maar dit geldt vooral voor de Franstalige bladen, waarvan er na 1830 een aantal zijn opgekomen en spoedig weer verdwenen, omdat zij geen vast lezerspubliek konden verwerven. Bij nader inzicht moet men besluiten, dat vooral de Vlaamse pers voortgekomen is uit de oude bladen, zoals de ‘Gazette van Gent’, wier ontstaan te wijten is aan dezelfde factoren, die ook in andere landen tot het verschijnen van bladen hebben aanleiding gegeven, namelijk de behoefte aan tijdingen uit het buitenland, aan officiële en financiële berichten en aan advertenties.

Terwijl bij de aanvang van onze onafhankelijkheid de partijtegenstellingen nog niet naar voren traden, deden de taalbelangen van het Vlaamse volk zich spoedig gelden. Deze hebben de Vlamingen er eigenlijk toe gebracht deel te nemen aan de gedachtenstrijd en hun plaats op te vorderen in het openbaar leven. Terwijl aanvankelijk in de Franstalige pers een aantal Franse beroepsjournalisten werkzaam waren, die naast hun persoonlijk talent ook de technische ervaring aanbrachten, werden de Vlaamse bladen opgesteld door onderwijzers en leraren tussen hun ambtsbezigheden in. Deze Vlaamsgezinden echter baanden de weg en hun werking ten voordele van de verstandelijke ontwikkeling der Vlamingen heeft bijgedragen tot de vorming van een publiek, dat naar Vlaamse bladen in toenemend aantal en met stijgende oplagen zou vragen. In 1840 telde men in België zeventien Vlaamse bladen, die één, twee of driemaal per week verschenen, maar geen enkel dagblad, terwijl er acht-en-twintig Franse dagbladen verschenen. De hoogste oplage, die van ‘Den Vaderlander’ te Gent, bereikte amper duizend. In 1905 overschreden drie Vlaamse bladen reeds een dagelijkse oplage van 65.000 exemplaren en de hoogste oplage in de Franstalige pers bedroeg 80.000 exemplaren. Thans is de pers even verspreid in de Vlaamse als in de Waalse gewesten en de technische inrichting van de bladen is dezelfde als in de ons omringende landen. De totale oplage van de pers in Belgiê wordt op 2 millioen geschat voor een bevolking van 8,5 millioen. Er zijn weinig landen waar er, in verhouding, zoveel bladen gelezen worden. De berichtgeving is veel-

[p. 526]

zijdiger geworden en alles wordt gedaan opdat het nieuws zo vlug mogelijk de lezer zou bereiken. Alle schakeringen van de openbare mening ook komen tot uiting in de pers.

Maar de ontwikkeling van de pers is nog niet ten einde. Nog vele mogelijkheden tekenen zich af, die aan de wisselwerking tussen de intellectuëlen en het volk kunnen ten goede komen en die ook de diensten zullen doen toenemen, welke de bladen aan het openbaar leven bewijzen wanneer zij zich vrij kunnen uitspreken.

M. STIJNS