De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 445]

Van de hak op de tak

Nietzsche's zarathoestra

Achttien jaar geleden schafte ik me Nietzsche's beroemde boek ‘Also sprach Zarathustra’ aan, in een Kriegsausgabe dan nog wel. Ik heb altijd gedacht dat dit boekje uit het Alfred Kröner Verlag (Leipzig), speciaal voor Duitse soldaten bestemd, ook op zijn Pruisisch was ingekort geworden. Toen kocht ik mij op het einde van de volgende oorlog de Franse vertaling van Henri Albert, vreesde dat Nietzsche nu nog erger zou verminkt zijn zelfs in zijn Franse gedaante; en ik constateerde tot mijn niet geringe verbazing dat Franse en Duitse tekst, in al de hoofdstukken die ik vergeleek, voortdurend parallel liepen.

Nu ik van de Wereldbibliotheek de tweede druk van ‘Aldus sprak Zarathoestra’ ontving, haalde ik de twee andere Zarathoestra's uit om de derde en laatste, de Nederlandse, te verwelkomen. Twee te veel, dacht ik. En ik ging weer eens aan het snuffelen, doorbladeren en vergelijken, om uit te maken welke van de drie in mijn boekenkast zou mogen blijven. En ik wou er ook nog wel een vierde bij hebben, een Duitse uitgave uit de nazitijd, om na te gaan hoe Nietzsche werd gleichgeschaltet. En het gevolg van al dat dubben, wikken en wegen is geweest, dat ik ze alle drie zal bewaren. Voorlopig, voeg ik er aan toe, om mijn boekenliefhebbersgeweten tot kalmte aan te manen. Ik zal ze alle drie behouden, omdat ze elk een ander karakter hebben. De Kriegsausgabe herinnert me aan de tijd toen mijn bibliotheek nog op één plank stond; de Franse uitgave bevat als bijvoegsels de vertaling van Nietzsche's nota's over zijn Zarathoestra, en het Nederlandse werk werd ingeleid en voor een vierde vertaald door H. Marsman.

Feitelijk was dr. P. Endt (alias Eduard Coenraads) daarmee begonnen, maar de dood verraste hem toen slechts de driekwart gereed lagen. Toen heeft de dichter Marsman het werk voltooid, en precies dàt gedeelte dat eigenlijk door een dichter moet worden aangepakt.

Ik heb een aangename namiddag doorgebracht met het herlezen van sommige hoofdstukken, met het confronteren van zekere teksten. De Franse vertaler, Henri Albert, geeft grif toe dat hij tal van woordspelingen slechts bij benadering heeft kunnen weergeven; maar zijn heldere Franse spiegel adelt Nietzsche's kleur- en beeldrijke wildheid. ‘Von alten und jungen Weiblein’ wordt onder zijn pen ‘La vieille et la jeune femme’, terwijl Endt er ‘Van oude en jonge vrouwtjes’ van maakte. Eén detail, drie spiegels, drie werelden. Voor de woordspelingen vinden de Nederlanders gemakkelijker equivalenten. Tegenover Nietzsche's ‘Dichter-Gleichnis, Dichter-Erschleichnis’ plaatst Endt ‘zijn dichter-betovering, dichter-verovering’, ‘Wortspiel-Wort-Spülicht’ wordt ‘woordspeling-woordspoeling’ en ‘Leckerei-Bäckerei’ echoot in ‘smaksel-baksel’. Waar de Franse vertaler niet verder dan de geest gaat, dringen de Nederlanders tot in de krochten van Nietzsche's vaak wansmakelijke geestigheid binnen. En de grote dichter Marsman zet zich onverschrokken aan de verdietsing van deze Duitse gewelde-

[p. 446]

naarslyriek: ‘Zerstich, zerbrich dies Herz’ wordt ‘Doorboor, doorbreek dit hart’. En ik hoor al even graag zijn herschepping van ‘O mens! Geef acht!’

Terwijl ik een massa kernachtige gezegden weer eens kon naproeven, dacht ik bij mezelf: wie schrijft te onzent een studie over Nietzsche's invloed op de moderne literatuur? - Js.

Teruggeschrikt voor vertaling?

- In een nummer van het door Meulenhoff uitgegeven tijdschrift ‘Criterium’ las ik anderhalf jaar geleden een ingetogen in memoriam over ‘le grand monsieur Smith’.

- En nu heeft dezelfde uitgeverij Meulenhoff uit Amsterdam ‘Some Trivia’ van dezelfde Logan Pearsall Smith in haar ‘De Eik’-reeks opgenomen.

- Wie vertaalde deze Trivia in het Nederlands, Winderyckx?

- Niemand, Hinderyckx. Het is Smith's tekst zélf die werd overgenomen in deze schattige ‘anthology from Trivia and More Trivia’. Het aantal Nederlandse lezers die Engels kennen is groot genoeg geworden, zodat een Hollandse uitgever zich aan een Engelse uitgave wel eens mag wagen.

- Misschien heeft er wel iemand een vertaling beproefd maar zal men voor ‘zoveel bloemgelijkende volmaaktheid’ (zoals dr. D.G. van der Vat zich in ‘Criterium’ uitdrukte) teruggeschrikt zijn, hoewel het zeer verdienstelijke gild der vertalers in het algemeen niet van een klein vertaalgerucht vervaard is.

- Even na de vorige wereldoorlog heeft Valéry Larbaud, die de ‘Trivia’ voor de Franse lettrés in het Bombshop van Charing Cross Road ontdekte, lang moeten zoeken eer hij een vertaler bereid vond zich aan dit werk te zetten. En die vertaler was Philippe Neel en Logan Pearsall Smith zélf hielp mee en gaf er tenslotte zijn zegen over...

- Maar nu is Smith er niet meer, en Holland kan minder dan Frankrijk Larbaud's woorden tot de zijne maken: ‘en France le poème en prose a une tradition et de grands représentants’, al mogen we kunstenaars als Aart van der Leeuw en J.C. van Schagen niet onderschatten.

- Laten wij van deze korte en fijne stukjes genieten, geschreven door een wijze, die eenzaam bleef te midden van de massa, door een dichterlijke wandelaar, die de serene bespiegeling niet liet bezoedelen in de maalstroom van het daverend moderne, Londense grote-stadsleven. Want Valéry Larbaud, die ook Joyce dichter tot ons bracht, heeft ons nog nooit knollen voor citroenen verkocht.

- Wat zei hij ook weer over Smith's Trivia?..

- ‘Je n'avais pas perdu mon après-midi: j'avais trouvé une belle chose à aimer’, dat zei hij, Hinderyckx. - Js.

Spel met het alphabet

De schrijver van ‘Bartje’, Anne de Vries, is een heer en de auteur van ‘Zeven Eeuwen Nederlandse Levenskunst’, Anne H. Mulder, een dame. Het

[p. 447]

kunst door, ook ik-weet-niet-hoeveel eeuwen letterkunst overschouwde in haar ‘Zes en twintig Fantasieën op de zes en twintig letters van het Alfabet’ (Uitg. A. Oosthoek, Utrecht).

Dit boekje, dat de vermelding ‘niet in den handel’ draagt, werd door de uitgever, naar aanleiding van het verschijnen van de 4e druk van Oosthoek's Encyclopaedie, aangeboden. Alvorens Anne H. Mulder haar geestig spel met de 26 letters aanvangt, geeft zij in de Inleiding een beknopte geschiedenis van de meest bekende encyclopedieën hier en in het buitenland. Zij toont ook aan, hoe de geest van meer dan één Encyclopedie door koningen en andere heersers werd gevreesd en vervolgd en zegt dan ook zeer pertinent: ‘Men heeft veelal het intellect, als verdacht en gevaarlijk, in de gevangenis geworpen’. En ik vraag me hierbij af, of enkel haar eerbiedwaardige boekenkennis haar die helaas maar al te juiste opmerking ingaf, ofwel ook de eigen levenservaring; want ze heeft toch ook in het Holland van 1940-45 geleefd, gemediteerd en geschreven. In elk geval heb ik bij het lezen en appreciëren van deze haar 26 Fantasieën waarin zij het karakter der 26 letters tracht te ontleden en de geheimen van hun vorm en symboliek doorgrondt aan de hand van Oosthoek's Encyclopaedie, aan mijn eigen oorlogservaringen onweerstaanbaar moeten denken: ik was in 1942 het eerste deel van baar ‘Zeven Eeuwen Nederlandse Levenskunst’ aan het lezen, toen ik door de nazi's werd aangehouden; en in de Leuvense Polizeigefängnis, niet wetende wàt te doen met mijn gekluisterd lichaam en mijn geketende geest, zette ik me aan het schrijven van een ‘Klein Alphabet’: vermits de levende geest werd gedood, dan maar de ‘dode’ letters weer leven ingeblazen! En dit boekje verscheen bij de Moderne Uitgeverij te Hoogstraten, met prentjes van Irène Nagy, die heel fijn vrouwelijk intuïtief mijn mannelijke en vaderlijke zielenoden had begrepen.

Daaraan moet ik nu even denken, nu ik Anne Mulder's genuanceerd vrouwelijk commentaar op de 26 letters lees, afgewisseld met grappige tekeningetjes van Karel Hoekendijk. En in de door Hoekendijk getypeerde man, die zich stom schijnt te staren op een enigmatieke A kan ik onmogelijk het alter ego zien van de lustig door de Oosthoek-encyclopedie fladderende Anne Mulder; maar veeleer de geest die haar zekere diepzinnige beschouwingen uit haar Inleiding ingaf. Het is geen gemakkelijke taak, een originele A.B.C.-cavalcade in elkaar te steken en de geest van elke letter uit zijn vorm af te leiden. Ik meen dat Anne H. Mulder daar ten volle in geslaagd is. Talrijk zijn de snij- en raakpunten tussen haar en andermans letter-beschouwingen, al gaan haar sym- en antipathieën soms naar andere letters uit, omdat zij het nu eenmaal bekijkt van het Mulderse standpunt uit. En ook haar boekje bewijst tenslotte overduidelijk, dat de ‘geest waait waar hij wil’, tot zelfs in de schijnbaar onbelangrijke, maar met duizenden vezeltjes hecht aan de cultuur verbonden, dienstbare, doch glorieuze lettertekens. Mensen, die beweren dat dergelijke letter- en denkoefeningen te kinderachtig zijn voor volwassenen en te geleerd voor kinderen, bevinden zich nog

[p. 448]

steeds voor de poort van de ‘dode’ letter en hebben de sleutel niet gevonden, die toegang verleent tot de geheimen van de levende geest.

Ga met deze Fantasieën (niet in de handel) op wandel en fantaseer verder! - Js.

Twee vergissingen

1. De Vlaamse Gids, p. 177. ‘Even E.L. Masters vernoemen, wiens “Spoon River” door Marnix Gijsen werd vertaald’.

A. van Houtte deed dat. Vrij goed zelfs alhoewel die vertaling erg leed onder het feit dat van Houtte nooit in Amerika verbleef en dus een aantal locale uitdrukkingen en zinspelingen verkeerd begreep en slecht vertaalde. B.v. ‘Turkey in the straw’ wordt bij V.H. ‘Turkije in het stroo’, terwijl het moet zijn: de kalkoen in het stroo, de titel van een volksliedje.

2. De Vlaamse Gids, p. 121. ‘De grens van de Amerikaanse roman is in de breedte de film, en in de diepte de dollar’.

Ik zou daarover met L.P. Boon een kleinen oorlog willen voeren en stel voor aldus het vuur te openen: ‘Deze bewering van L.P. Boon is even waar als de volgende: de grens van de Vlaamse roman is in de breedte het Lectuur-repertorium van kan. Baers, en in de diepte de uitgave van het Davidsfonds’.

Marnix GIJSEN

[p. 449-512]