De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 442]

Russische Letteren
‘De twaalf’ van Alexander Blok

DIT zijn nota's van een lezer, niet van een deskundigs; want ik versta geen Russisch; en hoewel ik me reeds meer dan twintig jaren voor de Russische letterkunde interesseer, heb ik me steeds met vertalingen beholpen. Gelukkig zijn er thans vele goede. Ik kan me best inbeelden dat alle vertalers ogenblikken van radeloosheid moeten kennen, vooral wanneer het gedichten betreft, en hoe moeilijk het moet zijn om in gelijke mate de taal van 't originele stuk en de eigen taal even trouw te dienen. Ik weet hoe het gaat met versies uit het Engels, het Frans en het Duits; een hoogst zelden keer heb ik het ook met een paar andere talen gewaagd; en met het Russisch moet het nog verschrikkelijker wezen. Ik weet dat het met geen enkele taal volmaakt kan zijn, en het Russisch zal daar wel geen uitzondering op maken. Mijn kennis van de Russische letterkunde steunt dus uitsluitend op vertaalwerk; ik ben dus op dit gebied de Aleida Schot's, de Dumesnil's, de Daisne's e.a. dan ook veel verschuldigd en een gevoel van erkentelijkheid doet mij dadelijk vertrouwen stellen in hen. Niet een blind vertrouwen, maar een milde vriendelijkheid die tegen de onvermijdelijke onvolmaaktheden bestand blijkt. Mijn onbekendheid met de taal van Tolstoj en Toergenjef zoekt verder steun bij hen, die ze wél machtig zijn; en mijn nieuwsgierigheid en mijn ingeboren wantrouwen jegens de niet-door-mezelf-te-controleren-dingen zoeken dan ook vaak een toevlucht in de confrontatie van verschillende vertalingen. Achter datgene, wat drie à vier vertalingen van één zelfde tekst gemeenschappelijk hebben, kan men dan toch enigszins het oorspronkelijke raden.

Graag had ik Paul Rodenko's vertaling van Alexander Alexandrowitsj Blok's gedicht ‘De Twaalf’ (Uitg. G.A. van Oorschot, Amsterdam), door een Russisch kennende vriend laten bespreken; maar hem ontbraken of de tijd of de lust daartoe, in géén geval de bevoegdheid. Hij maakte er zich van af met het argument, dat dergelijke vertalingen precies voor mensen van mijn soort bestemd zijn. Dat is feitelijk waar; ik zal mij dan ook tot de rol van lezer bepalen, een lezer die Paul Rodenko dankbaar is, hem in de gelegenheid te hebben gesteld met de inhoud van Blok's wereldberoemd epos-in-twaalf-kiekjes kennis te kunnen maken en hem daarbij de vorm in Nederlandse klank-equivalenten enigszins te hebben laten aanvoelen.

Maar een criticus, zelfs op een hem minder vertrouwd terrein, kan zijn aard niet verloochenen. En zo gebeurde het, heel toevallig, dat ik onlangs twee andere versies van ‘De Twaalf’ ter inzage kreeg: een Duitse door Wolgang E. Gröger uit 1921 en de eerste Nederlandse, verschenen in ‘Groot Nederland’ van Juni 1923, door Maud Kok. Het komt in mij thans niet op, de verdiensten van deze drie vertalingen tegen elkaar af te wegen hoewel ik ze aandachtig onderzocht.

[p. 443]

Die van Maud Kok lijkt me veruit de zwakste, te veel steunend op Gröger's versie; maar ze was dan toch de eerste voor Nederland. Rodenko's vertaling klinkt veel subtieler en vlotter: een merkbare vooruitgang op Maud Kok's proeve.

Voor de zoveelste maal heb ik weer kunnen vaststellen, hoe moeilijk de kunst van het vertalen is en hoe nauwgezet de meesten zich van deze taak over het algemeen kwijten. Zij maken het zich trouwens nog moeilijker door een wilskrachtig en hier en daar wanhopig pogen om zelfs versritme en rijmschema zoveel als doenlijk is ‘over te zetten’. Om trouw te kunnen blijven aan een rijm, worden sommigen de inhoud wat ontrouw. Waar er verschillende vertalingen van dezelfde tekst bestaan, constateert men ook dat de tweede vertaler angstvallig vermijdt in het spoor van de eerste te lopen. Veronderstel dat nr. 1 de perfecte vertaling van een bepaalde strofe leverde, nr. 2 zal er een eer in stellen voor deze zelfde strofe een gans andere bewerking te geven. En daar de meeste gedichten (doorgaans de beste) meer dan één interpretatie toelaten, ziet men vaak de verschillende vertalers elk op de weg van een andere gedachtengang zoeken. De resultaten daarvan zijn meestal verrassend, zodat men mag zeggen dat het raadplegen van verscheidene versies de lezer nader brengt tot een zoniet juister, dan toch vollediger begrijpen, aanvoelen en genieten van het oorspronkelijke werk. Zowel uit de vergissingen van A. als uit de vondsten van B. haalt men winst. En ook de vertalers weten zulks; zij leren veel uit de mislukkingen en réussites van hun voorgangers. En het wonderlijke blijft, dat ondanks herhaalde vertalingen vele grote gedichten toch zo weinig van hun meest verborgen geheimen loslaten.

Dit is ook het geval met Blok's Twaalf, door Leo Sjestof het De Profundis van de Russische Revolutie genoemd. Wat brengt ons dit gedicht? Al even lastig om het te vertellen als om het te vertalen. Het verhaal komt hierop neer: Twaalf soldaten van het in wording zijnde Rode Leger patrouilleren in de winter van 1917-18 door de verlaten straten van Petrograd (enige realistische aanduiding: ‘de toren van de Newa’). Zij ontmoeten vertegenwoordigers van het ‘ancien régime’: een oud vrouwtje, een poëet, een pope, een paar dames, een ‘bourgeois’ met zijn hond. Verder schijnen de prostituées en de soldaten meester van de straat te zijn. Beide groepen ‘hebben raad gehouden’: Eros en Uniform, Venus en Mars! De soldaten Wanjka en Petroecha betwisten elkaar dezelfde meid Katja. Petroecha wil Wanjka neerschieten, doch doodt Katja. De gekwetste liefdedrift voedt tenslotte de politiek-sociale soldatenhaat; en de Twaalf zetten hun meedogenloze vernietigingstocht in de oude stad tegen ‘de oude wereld’ voort; vóór hen uit stapt, ‘met bloed'ge vaan’, Jezus Christus, ‘Gods eigen Zoon...’

Ziedaar het fait-divers, waarin men elke revolutionaire periode in haar chaotisch begin kan herkennen: liefde en bloed, offer- en waan-zin, heilig- en misdadigheid. Maar al deze ellendig-kleine gestalten krijgen onmiddellijk een zinnebeeldige waarde en betekenis. Getuige van zo'n geweldige omwenteling, heeft Alexander Blok zich niet bepaald tot het bezingen van enkele voorvallen,

[p. 444]

tot het weergeven van een poëtisch tijdsdocument. Uit de woordkeuze, de beeldspraak, de typisch gekozen mensengestalten, het hele opzet, de titel, vele verzen (en in sterker mate naar het einde toe) blijkt zijn hevige drang om een synthese te geven van het ontzettende tijdsgebeuren. Was hij, de visionaire dichter, er voor? Was hij, het sociale slachtoffer, er tegen? De enen zeggen ja, de anderen beweren neen. Men heeft gepoogd aan beide zijden van de barricade Blok's tekst bruikbaar te maken voor eigen partijdige doeleinden. Zoals elk groot werk, waarvan Blok's gedicht alle kenmerken draagt, blijft het geheimzinnig en schoon gesloten achter het stralende pantser van zijn polyinterpretabiliteit.

Onloochenbaar procommunistische gedeelten wisselen met ‘objectiever’ fragmenten af. En telkens als men in één bepaalde richting koppig doordrijft, wordt men genoopt kort daarop de tegenovergestelde weg in te slaan. En de zeer dramatische vorm, het onverbiddelijk mitraljerend Trat-taratat-ritme, waarbij elk woord treft als een kogel, de filmisch snelle beelden verscherpen nog de tegenstelling tussen de koude Peterburgse werkelijkheid en de hemelse Russische gloed van Blok's geheimzinnig visioen. Blok's blikken omvatten de totaliteit van het concreet-reële leven en het abstract-symbolische Leven: de twaalf soldaten, de deernen, de dames, de pope, de dichter, zij zijn allen terzelfder tijd scherp en zacht, critisch en teder bekeken. Wie zal in dit alles omhullende visioen van verwording en wording de grens trekken tussen het Oude en het Nieuwe, liefde en drift, kameraadschap en haat, bandieten en heiligen? En Christus, die de Twaalf willen neervellen, is hij de god die hen zal verlossen en van hen zijn twaalf apostelen maken?

Dr. Alfred Hackel, Alexander Blok's Dagboek besprekend in de N.R. Ct. van 21/12/29, haalde enkele uitspraken aan, om Blok's diep medevoelen met het Russische volk en tevens diens hoge kunstenaarsafzijdigheid aan te tonen: een ziener die zowel links als rechts het eeuwige in de mens en het grootse in de geschiedenis van land en volk kon bespeuren. Hij kende de leiders.

‘Waarom moet het ons geloven? De heren hebben het volk altijd bedrogen. Zij kunnen heel goede mensen zijn, maar zij blijven altijd het volk vreemd.’ Maar ook dit volk kende hij: het is, zegt hij, ‘dom, verbitterd, zelfzuchtig, stompzinnig, onbeschaamd.’ En drie maanden vóór zijn dood: ‘Het leven is veranderd, maar het is niet nieuw geworden, geen vita nuova. Het ongedierte heeft de wereld veroverd - dit is een voldongen feit. Van nu af zal alles slechts nog in één richting veranderen, niet in de oude, maar ook niet in die, waarvoor wij leefden, die wij liefhadden.’

Dit zijn stellig de woorden van een revolutionair; maar ook van een ontgoochelde, van een dromer die wist en voor de zoveelste maal moest erkennen dat zijn droom en die van andere edele geesten door een ruwe en brutale werkelijkheid werden verkracht.

Jan SCHEPENS