De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 439]

De viool en de droom
Aantekeningen bij een Tsjechische film

DOOR onze Filmclub te Gent, ‘De Vrienden der Toverlantaarn’, hebben we onlangs het publiek in de gelegenheid gesteld, kennis te nemen van een der jongste producten van de bloeiende Tsjechische filmkunst, ‘De Viool en de Droom’ (Housle a Sen), een prent geschreven en verwezenlijkt door spelleider Vaclav Krska, en in 1947 op de markt gebracht door de belangrijke nationale studio's van Barrandov bij Praag.

‘Housle a Sen’ vertelt op geromanceerde wijze het korte, smartelijke levensverhaal van de eens roemrijke Tsjechische vioolspeler en componist Josef Slavik, de ‘nachtegaal van Bohemen’, die bevriend was met Chopin en niemand minder dan maestro Paganini de kroon van het hoofd heeft genomen, maar helaas reeds op 26-jarige leeftijd uit dit leven moest scheiden.

Vaclav Krska heeft hiervan een mooie film gemaakt, al kan men als bezwaren aanvoeren dat hij misschien wat te lang is en het spel (de hoofdrol werd vertolkt door Jaromir Spal) hier en daar enigszins ‘toneelmatig’ aandoet. Altijd weer zou ik er echter aan willen herinneren, dat toneel en film verwante, dramatische kunsten zijn en dat er geen proefhoudende reden bestaat om niet te aanvaarden dat ze op bepaalde momenten in elkaar zouden mogen overgaan.

In deze prent komt overigens, zoals dat natuurlijk is en voor ons precies boeiend, een zekere Slavische instelling tot uiting: een ijling in het gevoelen, een niet alleen maar redelijke gedachtengang, een luidruchtigheid - zelden hoorden we een zo overrompelende klank - film! - even extreem soms als de tederheid aan het andere uiterste.

‘De Viool en de Droom’ heeft de toeschouwers ontroerd en ieder heeft de fraaie moderne techniek van dit Tsjechische werk bewonderd, zowel in de kunstige opnamen als wat de originele montage betreft. Ofschoon voorzichtig aangewend, viel ook hierin weer een vrij duidelijke tendentie naar het magischrealisme waar te nemen.

Deze tendentie was ook in de inhoud, met name in de verwerking van het gegeven, op een subtiele wijze aanwezig. Gelijk alle prenten waarin het leven van een groot kunstenaar der muziek wordt voorgesteld, berust ook ‘Housle a Sen’ zoals zijn titel het trouwens dichterlijk omschrijft, op de twee elementen: het Werk en de Liefde. Maar anders dan in de meeste dezer films, beperkt de prent van Krska er zich niet bij, het eerste element enkel te gebruiken als pretext tot een weidse muzikale illustratie, om dan met het andere element alleen, de spanning te proberen verkrijgen, nodig in elk verhalend kunstwerk.

Waar wel zo wordt gedaan, verlaagt men het element muziek, hoe schitterend het ook uitgevoerd mag wezen, tot een functie die nog slechts de naam van geluids decor waardig is, terwijl men de prent herleidt tot een liefdes-

[p. 440]

geschiedenis-op-zichzelf, die, waarschijnlijk vanwege het contrast met die rijke inlijsting, meestendeels des te banaler aandoet.

Nog niet zolang geleden heeft Jean Negulesco in de Amerikaanse film ‘Humoresque’, naar de roman van Fannie Hurst, een poging gedaan om de twee genoemde elementen inniger met elkaar te verbinden en om precies uit nun onderling conflict een dramatische spanning te halen, die specifieker zou zijn voor een zulkdanig werk en het tegelijk op een hoger geestelijk vlak zou brengen. Aldus heeft ook ‘De Viool en de Droom’ blijkbaar willen doen. Weliswaar komt hier die bedoeling niet zo duidelijk en sterk tot uiting als in ‘Humoresque’, maar - in deze ragfijne gebieden van het zielsleven zijn nu eenmaal de grote middelen niet altijd de lonendste - subtielweg heeft de Tsjechische prent m.i. meer bereikt dan het Amerikaanse werk, althans in het bepaalde opzicht dat ons bezighoudt.

In ‘Humoresque’ wordt het conflict tussen de elementen werk en liefde bijna schematisch gesymboliseerd: de man-kunstenaar belichaamt het werk; de vrouw - zijn weldoenster en kortstondige minnares - het leven, dat hij weldra, voor zijn grootste liefde, de Kunst, verloochent. Niet zozeer in de burgelijkromantische reactie van de vrouw, die zelfmoord pleegt (het zal een van Joan Crawford's hoogste filmmomenten blijven), ligt het onvolkomene van deze prent, dan wel in de instinctief gegronde, maar redelijk onvoldoend genuanceerde en daarmee niet genoegzaam verantwoorde houding van de man.

Om die kostbare nuance te brengen, waarin vaak de opperste verklaring der dingen moet gezocht worden, heeft de maker van ‘Housle a Sen’ - bewust of bij artistieke intuïtie - niet geaarzeld de uitbeelding van het geval, als gezegd minder theoretisch scherp te stellen (waardoor het accent schijnbaar meer gaat vallen op het liefdesthema-op-zichzelf), en de behandeling te compliceren door de verhoudingen om te keren.

Hier wordt de màn-kunstenaar door het ‘verraad’ der liefde ten onder gebracht, wanneer de vrouw, zijn weldoenster en heel even ook zijn minnares, hem verlaat. Slavik, daarin een kind van zijn tijd, verschijnt hier dus als het burgerlijk-romantisch equivalent van de vrouw uit ‘Humoresque’. Maar de vrouw uit ‘De Viool en de Droom’ is niet het equivalent van de man uit ‘Humoresque’, en dààrin ligt de waardevolle aanbrengst van Vaclav Krska: zijn vrouw, Anna Zmascucka, is instinct èn rede; zij laat het raadsel der liefde ongeschonden, maar belichaamt het met een onthullende nuancering. Door haar, immers een minder bindend historisch personage, spreekt Krska zèlf, als kind van later tijden.

Anna Zmascucka verlaat Josef Slavik wanneer hij haar liefde voor zich alleen gaat opeisen. ‘De liefde is een woord,’ verklaart zij, weemoedig verveeld door zijn verwijten, ‘ik nam en ik gaf... Het zou mijn dood zijn moest ik me laten binden.’ En de vertwijfeling belet Slavik de schone wijsheid te begrijpen, verscholen in de woorden welke die vertwijfeling hemzelf nochtans doet uitroepen: ‘Ik geloof niet meer in de liefde... alleen het begin der liefde is schoon.’ Waarop

[p. 441]

Anna Zmascucka nog alleen het pirandelliaanse antwoord geeft: ‘Aan ieder zijn eigen waarheid.’ Inderdaad, al naar het vlak, het ethische of esthetische, waarop we ze in onze dimensie beleven, vallen dezelfde waarheid, dezelfde liefde jammerlijk uit elkaar.

Die vrouw blijft nochtans van Slavik houden en precies dan wordt zij voor ons wellicht het aangrijpendst, waneer wij haar, in stilte, met vochtige ogen maar glimlachende mond, van uit een schaduwhoek harer loge heel even het laatste concert van haar jonge, gewezen minnaar zien bijwonen. Zij is immers, in het leven, wat hij in de kunst is: de universele, reikend in het grensgebied naar een hogere dimensie. Anna Zmascucka was, méér dan zichzelve, het magisch-realistische zinne-beeld der Inspiratie.

Moeilijke rol, op de film als in het aardse bestaan, waarvoor wellicht allean het zeer Slavische, tegelijk kameraadschappelijke en geheimzinnige type van kunstenares toereikend was, op wie Vaclav Krska's keus is gevallen: Vlasta Fabianova, waarvoor bezwaarlijk een equivalent in de Amerikaans-Europese film-wereld zou kunnen genoemd worden.

De magisch-realistische instelling van ‘Housle a Sen’ moge overigens ook uit het slot van de film blijken, waar Slavik sterft in de armen van een grijze, strak in het zwart geklede vrouw met het kinderlijke gelaat van een meisje uit zijn geboortedorp: mooie variant van een procédé ter ‘beleving’ van de Dood, dat reeds classiek begint te worden.

Dat ‘De Viool en de Droom’ bovendien een der moeilijkste, van sequentie tot sequentie na te vertellen films is, en zulks niet door zijn, eenvoudige, synops, maar door zijn, als gezegd, wezenlijk originele montage, die goed past bij de genoemde, boven de gewone werkelijkheid uitreikende nuances van zijn geestelijke inhoud - getuigt mede voor de tegelijk kinematografische en magisch-realistische hoedanigheid van Vaclav Krska's werk.

JOHAN DAISNE

P.S. - In het bovenstaande artikel was het om technische redenen niet mogelijk, de Tsjechische namen te typograferen zoals het behoort. Aldus moest boven de s van Krska het omgekeerde accent circonflexe wegvallen, waardoor wordt aangeduid dat deze s = sj. Wat de naam Vaclav betreft, daarin klinkt c = ts; zo ook in Zmascucka (Zmastsoetska).

J.D.