De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 379]

Moderne zangkunst

DE grote zangkunstenaars worden zeldzaam. Het bel canto en de opera schijnen beide zwaar ziek. Wel kunnen wij in het hedendaags muziekleven enkele waardevolle zangers optellen; doorgaans blijven deze allen beperkt tot het liedgenre of de kamer-cantate. Het uitvoeren van een oratorio wordt een gewaagde onderneming, daar het haast onmogelijk is stemmen te vinden die het symphonisch orkest kunnen te boven komen.

Wij zouden het verschijnsel met geluk aanvaarden, indien het verlaten van de grote stem-effecten ten goede kwam van een rijkere muzikale expressie, van meer verpuurde klankkleuren of van een absolute zuivering van de phraseringstechniek. Op enkele uitzonderingen na, is dit niet het geval. Meer dan de grote stemmen van eertijds, laten de kleine stemmen zich over aan de gemakkelijke voordrachtseffecten welke worden uitgebaat in een klein repertorium van zeer korte liedjes, waarvoor alle training volkomen overbodig wordt.

Het gaat niet op zo maar in salons geringschattend rond te strooien dat wij geen zangleraars meer hebben; waarop de beschuldigden met recht antwoorden dat zij veel leerlingen maar geen stemmen krijgen. Persoonlijk heb ik menig beroemde zanger van de oude school ondervraagd. Doorgaans kreeg ik als antwoord: in onze tijd dit en in onze tijd dat... Alleen een paar overwegingen van Tito Schipa heb ik bijgehouden.

‘Na Lohengrin (niet inbegrepen) werden alle lyrische composities voor het orkest geschreven, waar wij zowat mogen meekelen; noodzakelijk dienen wij niet meer gehoord te worden.’

‘De zangers oefenen niet meer genoeg. Mijn laatste leermeester dwong mij zeven jaar studie op met streng verbod onderdies in het publiek te zingen. Na vijf jaar, zong ik een romance, in een salon, bij vrienden; daags nadien zag ik mij oorvegen toedienen en moest ik op mijn knieën verdere lessen afbedelen.’

Inderdaad, sedert Wagner hebben de toondichters de betekenis van een lyrische compositie in het orkest gelegd en sedert enkele jaren biedt de micro allerlei mogelijkheden aan zeer kleine stemmen die in vrij korte tijd kunnen gevormd worden. De moderne toondichters en de radio zijn stellig de twee voornaamste schuldigen. Doch laten wij er ook bijvoegen, dat het zangonderwijs alle traditie gemakkelijk heeft prijs gegeven om jacht te maken op het grootste getal leerlingen waaraan in een recordtijd de staatsmedalje wordt geschonken met de gelukwensen van bezoldigde jury's voor wie het getal zittingen een zaakje wordt.

Deze enkele beschouwingen zullen wij bij gelegenheid later meer uitdiepen. Wij hebben ze hier aangehaald omdat wij enerzijds hopen een of andere stem te horen waardoor het vraagstuk in een nieuwe belichting zou komen te staan en anderzijds omdat zij de hoopvolle belangstelling verklaren met dewelke wij de titels lazen van een vijftal boekjes ons toegezonden door de uitgeverij ‘In den Toren’ (Meentweg, 12, Naarden-Nederland). Vier van deze boekjes:

[p. 380]

‘Beter Zingen’, ‘Om de Kribbe’, ‘Muziek’ en ‘Het Klavier bij Bach’ werden geschreven door de Nederlandse kunstzangeres Geertruida van Vladeracken; het vijfde is een monografie over de kunstenares door Dirk M. Huizinga.

Wij vingen aan met ‘Het Klavier bij Bach’ om het gewetenshalve vlug op zij te mogen schuiven, maar, na enkele regels, werden wij zo door dit kleine boekje geboeid, dat wij er haast het zangvraagstuk door vergaten. Aan de hand van streng geschiedkundige gegevens, wil Geertruida van Vladeracken, in de mate van het mogelijke de juiste stijl bepalen die bij de vertolkingen van de muziek van Bach en zijn tijdgenoten dient in acht genomen te worden... Bij de wetenschappelijke gegevens, en soms zelfs in weerwil van deze gegevens, durft de schrijfster het aan gezonde en rake psychologische veronderstellingen te voegen die een zeer logische ontwikkeling aan haar onderzoek schenken. Wanneer Wanda Landowska een na Bach's overlijden inventarisstuk voorhoudt waarin vijf clavecimbels worden aangegeven en geen enkel clavichord en zegevierend uitroept ‘Daar is nu het onomstootelijk bewijs dat Bach alleen voor clavecimbel componeerde’ en verder besluit ‘Wij dienen dus zijn klavier-composities alleen op clavecimbel te spelen’; merkt Geertruida van Vladeracken heel pertinent op dat in gelijkaardige inventarissen uit hetzelfde tijdperk de onbevoegdheid van de notarisklerken duidelijk kan nagegaan worden: deze leggen geen onderscheid tussen de verschillende toetseninstrumenten! Ondanks de nuchtere zakelijkheid van heel het betoog, klinkt de conclusie uiterst voorzichtig en vrij van alle schoolmeesterwijsheid: ‘Dat het daarmede echter eenvoudig zou worden Bach en zijn tijdgenoten in zuivere stijl te spelen, de lezer zal wel begrepen hebben dat wij dat allerminst beweren. Juist het ontbreken van vaste gegevens maakt een fijn-ontwikkeld stijlbesef nog noodzakelijker dan het anders reeds wezen zou.’

Het was nu logisch aangewezen eerst kennis te maken met het leven en werk van de zangeres. Wij grepen naar de kleine monographie van Dirk M. Huizinga en vielen meteen op enkele gewaagde oppervlakkige stellingen in betrekking met de aard en de betekenis van het volkslied. Aan de tekst wordt een overwegende waarde geschonken (wat slechts gedeeltelijk waar is voor de verhalende liederen); het dramatische van de woorden wordt zwaar opgeschroefd ten nadele van het epische. Verder willen wij niet geloven dat het noodzakelijk is zich te vertrouwen met de ware geest van de middeleeuwen om een volkslied te begrijpen of te vertolken. Het volkslied is juist een volkslied omdat het vrij van de tijdsomstandigheden in het volk blijft leven. Vlug komt men trouwens tot het besef, dat de essayist opzettelijk slechts de eigenaardigheden van het volkslied belichten wou die juist bij de vertolkingsopvattingen van de zangeres passen. Deze ‘kwam op het Amsterdamse Conservatorium in de jaren toen Daniël de Lange daar directeur en Cornelia van Zanten de zangpedagoog bij uitnemendheid was. Het was de bloeitijd van het oratorium, van de Duitse overheersing op muziekgebied, van de geweldadigheid. Wagner bloeide en

[p. 381]

Strauss. En deze vroegen enorme stemmen om boven de orkesten uit te komen. Een ‘Bombenstimme’ heette dat, die moest je hebben om iets te zijn.’

Geertruida van Vladeracken had geen ‘bombenstimme’, dit gebeurt nog meer; maar zelden ontmoet men een zanger die er zich bij neerlegt en dan opzoekt wat hij met zijn klein stem wel verwezenlijken kan, want in den grond, dromen allen van de ‘bombenstimme’. Eigenaardig is het nu vast te stellen, dat Geertruida van Vladeracken, ondanks haar misprijzen voor de Wagneriaanse ‘bombenstimme’, per slot van rekening de Wagneriaanse theorie in de vertolking van het volkslied heeft gebracht: overwicht van het woord, van de dramatische betekenis, verscherping van deze betekenis door gepaste kostumen en scenisch spel, waarvan talrijke photo's treffende voorbeelden geven. Voeg daar bij het verheerlijken van het kunstideaal en van het beeld van de kunstenares en dan heeft u de mooiste brok romantisch kunstbeleven en de brutaalste tegenstelling met de middeleeuwen die u maar indenken kunt.

Met ‘Muziek’ is deze indruk nog zwaar versterkt. In het Voorwoord lazen wij: ‘Memoires? niet precies, althans niet in den zin, die men gewend is aan het woord te hechten... ik trachtte liever een indruk te wekken van wat muziek in mijn leven betekent, en het aan rijkdom heeft gebracht.’

Wij hadden veel liever willen vernemen, hoe in een tijdperk van ‘bombenstimme’ een zangeres zich technisch in een ‘kleinkunst’ wist op te werken, zulk voorbeeld hebben wij heden broodnodig. ‘Muziek’ komt eigenlijk neer op de levensgeschiedenis van een meisje dat dol graag op de paardjesmolen zit, haar leraressen op schalkse wijze de les weet te lezen en die later met succes, na lange strijd, eens mocht tonen dat een ‘bombenstimme’ ook kan gevloerd worden. De dagelijkse gang van de vertolker wordt hier brandpunt van het muziekleven, wat weer een typisch romantisch verschijnsel is.

Gelukkig kwam het boekje ‘Beter Zingen’ ons veel goed maken. Achtereenvolgens worden enkele algemene raadgevingen verstrekt over de Studie van Spreken en Zingen, over Bel canto, over de verhoudingen van leraar en leerlingen (wat ik aan menig leraar zou aanbevelen), over enige technische fundamenten. Alles komt per slot van rekening op het volgende neer: werken, altijd maar werken; zoeken, tot men die schoonheid weet te vinden waaraan men in alle oprechtheid geloven kan. De sterke objectiviteit van dit boekje bracht ons op gelukkige wijze terug bij de stevige zakelijkheid van het onderzoek ‘Het Klavier bij Bach’. Het laatste boekje ‘Om de Kribbe’ stelde ons zonder meer terug voor het subjectief schoonheidsbeleven. Het komt zo wat voor als een verrukkelijke ‘carnet de poésies’ waarvoor de kunstminnende vrouwen soms aardige vondsten hebben. Hier weer heerst de stemming van de auto-biografische roman ‘Muziek’ waarin de schrijfster de onbeduidendste voorvalletjes uit een normaal burgerlijk leven, de momentele schoonheidsemoties van streng persoonlijke aard, wil heffen tot gebeurtenissen en aanwinsten van een gemeenschappelijke kunstwaarde.

De lectuur van deze vijf boekjes hielp ons niet veel verder in de oplossing

[p. 382]

die wij zochten, alhoewel de reactie van Geertruida van Vladeracken tegenover de succeshebbende ‘bombenstimme’ toch een niet te verwaarlozen psychologisch gegeven bij ons onderzoek voegt. In de begrenzing van eigen stemmogelljkheden wou de zangeres de ‘bombenstimme’ schaakmat zetten. Ons hedendaags snelheidsonderwijs heeft het vraagstuk anders opgelost. Aan alle stemmen worden de ‘bombenstimme’-effecten aangeleerd; de micro dient verder ie zorgen in omroepen of music-halls voor de onontbeerlijke amplificatie. Die zelfde micro-zangers veroveren nadien de concertzalen; hun groot getal vermindert de beurtkansen van diegenen, de enkele geboren zangers, die bij herhaaldelijk optreden de nodige trainingsontwikkeling voor hun stem zouden krijgen. Zulke na-schoclse concertontwikkeling kan men bij de grootsten heel precies nagaan. Dit wordt heden haast onmogelijk. Onze muziekscholen en omroepen maken veel te veel zingende-muziekliefhebbers met concert-verzuchtingen en te weinig... zangers.

Willem PELEMANS