De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 376]

Kroniek van de geschiedenis

ONDER de geschiedkundige publicaties, die in de laatste weken verschenen zal ik eerst enkele woorden zeggen over een zeer oud werk, en wel de ‘Histoire de règne de Charles XII’ van Voltaire, dat reeds in 1731 werd uitgegeven. De nieuwe vertaling van dit boek werd thans bezorgd door Dr. J.A. Schröeder, (Karel XII van Zweden, Amsterdam, L.J. Veen's Uitgeversmaatschappij N.V., Uitgeverij ‘Het Kompas’ N.V. Antwerpen z.d., 273 blz. in -80). De druk wordt door talloze, soms ergerlijke, zetfouten ontsierd, de vertaling is niet steeds onberispelijk, nochtans geeft ze zeer getrouw de aan Voltaire eigen, nerveuze, gedrongen en toch kristalheldere schrijftrant weer, wat dan toch het belangrijkste is.

Het was al vele jaren geleden dat ik iets van Voltaire gelezen had en ik stelde me, eerlijk gesproken, heel weinig voor van die lectuur. Des te meer was ik verrast, geboeid, meegesleept, en waarlijk, ik moet het zeggen, iedereen zou dat werk moeten lezen. Wat er bijzonders aan is? Ik geloof dat ik het zou moeten uitdrukken, de moderniteit van Voltaire, zijn volledig actuele visie op het wereldgebeuren, dan gepaard met een uitzonderlijk constructief vermogen. Of zou men het vandaag niet kunnen schrijven: ‘Iedereen riep om vrijheid en rechtvaardigheid, maar had er geen begrip van, wat vrijheid en rechtvaardigheid eigenlijk betekenen. De tijd werd doorgebracht met openbare redevoeringen en geheime kuiperijen’ (blz. 63) of nog: ‘Zulke tegenstrijdigheden zijn alleen op te lossen wanneer men bedenkt, hoezeer de mensen dezelfde feiten altijd verschillend bezien. In dit geval zullen de overwinnaars wel nu en dan misbruik van hun positie hebben gemaakt en de overwonnenen wel eens de geringste krenkingen voor een barbaarse roverij hebben verklaard’ (blz. 98). En het krioelt van die rake, nuchtere opmerkingen die zoveel duidelijk maken in enkele woorden. Voltaire slaagt er in, de gebeurtenissen te verklaren, terwijl hij alleen schijnt te vertellen, en dit is bij hem mogelijk, omdat hij - intuïtie of ervaring? - weet waarom de mensen, de mensen in het algemeen dan, handelen. Hij laat zich geen rad voor de ogen draaien, hij weet dat de geschiedenis van de mensheid vooruitgedreven wordt door grote, algemene belangen, en dan ook wel soms door zeer kleine, zeer individuele factoren. Die wereld waarover hij handelt, dat oostelijk Europa van het begin der 18e eeuw waar Zweden, Denemarken, het Keizerrijk, Polen, Rusland en Turkije de hoofdpersonen zijn, die wereld die zo volledig ten onder is gegaan dat zelfs de beroepshistorici van het Westen ze doorgaans maar heel vaag kennen, komt uit zijn boek te voorschijn als een stuk levende wereldgeschiedenis, waar niets onverwachts of vreemds is. Met korte, handige toetsen wordt alles duidelijk gemaakt, werkelijk gemaakt. Ik geloof niet dat er vele historische werken zijn van onze tijd die een zo gaaf, zo volmaakt beeld van een evolutie geven.

_**_*

[p. 377]

Ik sprak zo juist van het beeld van een evolutie geven. Dat ia ook het doel geweest van Dr. Johanna K. Oudendijk, in haar pas verschenen boek Koningin Victoria, een Menschenleven en een Eeuw (Amsterdam, Meulenhoff, 1947, 376 blz., in -80). ‘Toen Victoria werd geboren, behoorde Napoleon nog tot de levenden, geschiedde het verkeer te land en te water nog met behulp van paard en zeil en had het eerste stadium der industriële revolutie de aandacht nog nauwelijks op het arbeidersvraagstuk gevestigd. Toen ze stiert behoorde Bismarck reeds tot het verleden, was de spoortrein tot in de onherbergzame koloniale gebieden doorgedrongen, had de stoomboot het zeilschip overwonnen, de fiets de weg veroverd, de eerste auto zijn intrede gedaan en was er een omwenteling tot stand gekomen in de verhouding tusschen grondbezit, handel, industrie en arbeid evenals in de maatschappelijke positie van de vrouw’. Met dit treffende beeld dat de auteur in het ‘Woord vooraf’ ophangt, is meteen het belang en de tendenz van het boek weergegeven. Wat Dr. Oudendijk heeft willen doen is minder een biografie van Victoria schrijven dan wel de onoverzienbare verandering in de levensvoorwaarden van de mensheid welke parallel loopt met de regering van de Engelse koningin beschrijven. En hierin is ze schitterend geslaagd. Het enige verwijt dat we tot haar willen richten, is dat ze misschien al te volledig heeft willen zijn, zich soms iets te didactisch aanstelt. Maar wie zal de juiste grens aanduiden tussen teveel en te weinig? Ik vraag mij nochtans af of het werken met toetsen, dat Voltaire zo meesterlijk doet, niet soms verkieslijker ware geweest. Ik voor mij zie een wereld opengaan als ik lees (blz. 81) dat prins gemaal Albert ‘de geheel uit blazers bestaande hofkapel in een strijkorkest herschept’, of dat ‘de jaren 50 en 60 een eenheid vormen, het tijdperk van de crinoline’ (blz. 183). Ik sprak hier zoëven van ‘volledig’. Dit moge reeds blijken uit die twee aanhalingen waarbij ik voor de lezeressen wil bijvoegen dat over crinoline en modeveranderingen heel wat wordt uitgeweid en op de meest leerrijke wijze. Maar het spreekt wel vanzelf dat de auteur meer geeft dan die cultuurhistorische bijzonderheden. De titel is niet misleidend, ‘een menschenleven en een tijd’ is het in de volle zin van het woord, en al behoort die wereld van de 19e eeuw eigenlijk reeds tot het verleden, al verzinkt ze meer en meer in de schaduwen van gisteren, toch ligt ze zo volledig ten grondslag aan onze tijd, dat iedereen er heel wat meer over behoeft te weten dan doorgaans het geval is. En daartoe biedt het zeer aantrekkelijke, zeer vlotte en tevens zo stevig gefundeerde boek van Dr. Oudendijk een unieke gelegenheid.

_**_*

Heel wat dieper in het verleden rijkt het gewichtige boek van prof. F. Quicke, Les Pays-Bas à la veille de l'unification bourguignonne, 1356-1384 (Brussel, Editions Universitaires, z.d., 458 blz., gr. in -80). De Burgondische tijd is in de laatste jaren vrij populair geworden. Allerlei auteurs hebben, met allerlei, niet steeds strict-wetenschappelijke, bedoelingen, aan die

[p. 378]

periode uit onze geschiedenis bladzijden gewijd die van het zakelijke tot het lyrische reiken. Gelukkig zijn er nog enkele schrijvers, die niet slechts willen meer of min subjectieve stellingen bewijzen, maar zich afvragen, wat er eigenlijk gebeurd is. Onder hen neemt prof. Quicke een allereerste plaats in. Reeds vele belangrijke bijdragen heeft hij geleverd, maar gene, naar we menen, zo vooraanstaand als deze. Ongetwijfeld, dit lijvige boek is niet zo onmiddellijk toegankelijk als de twee voorgaande, maar voor wie zich de moeite wil getroosten een kleine inspanning te doen, zal de oogst uitzonderlijk rijk zijn. Over de ontzaglijke rijkdom aan nieuwe detailgegevens van dit uitzonderlijk geleerd boek, kunnen we hier niet uitweiden, maar het brengt ook een zeer nieuwe, hoogst belangrijke stelling. Wat iedereen weet van het Burgondische tijdvak, is dat in die jaren de verschillende vorstendommen van de Nederlanden door de hertogen in ene hand werden verenigd, dat, met andere woorden, ‘De Nederlanden’ dan voor het eerst een geheel zijn gaan vormen. Dit werd tot nog toe geredelijk aangenomer en de hertogen van Burgondië kregen al de eer van dit werk. Prof. Quicke is zich echter gaan afvragen, of dit alles werkelijk zo nieuw was, of, met andere woorden, vóór het Burgondische tijdvak, dezelfde tendenzen naar concentratie niet reeds werkzaam waren, en uit dit onderzoek is zijn boek gegroeid. Het zijn dan ook de betrekkingen onder de vorsten van de Nederlanden vóór de aankomst der Burgondiërs die hij met weergaloze geleerdheid bestudeert. De geschiedenis van de Nederlanden in de pre-Burgondische tijd draait rond drie of vier machtige persoonlijkheden. Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen, Albrecht van Beieren, die heerst over Henegouwen, Holland en Zeeland, en Johanna en Wenceslas, die Brabant, Limburg, Overmaze en Luxemburg onder hun gezag verenigen. De verhoudingen onder deze almachtige heersers veranderen bestendig, nu eens een stille of openlijke strijd, dan weer een toenadering. Deze evoluties worden voor een groot deel gedetermineerd door de houding van de andere machten, de koning van Frankrijk, de koning van Engeland, de Keizer, of, dan binnen de vorstendommen, de steden die er naar streven hun invloed uit te breiden ten nadele van de vorsten. Uit de wisselwerking van al die machten ontstaat dan een evolutie die door de auteur haarfijn wordt uiteengezet. Niets schijnt hem te kunnen ontgaan, en toch blijft alles klaar en duidelijk omdat alle details steeds worden geplaatst binnen de grote kaders waarin ze verlopen. En zo worden we onmerkbaar tot het besluit gebracht dat op vele gebieden, de Burgondische hertogen slechts hebben voortgebouwd op fundamenten, die door hun voorgangers in de Nederlanden, en wel het meest door Lodewijk van Male, gelegd waren en dat de ‘Burgondische’ evolutie eigenlijk vooral een voortzetting is van de reeds aan de gang zijnde evolutie in de Nederlanden. Een heel hoofdstuk van onze nationale geschiedenis dient dus aan de hand van de bevindingen van prof. Quicke te worden herschreven.

_**_*

[p. 379]

En tenslotte willen we nog iets vertellen over de tijdschriften. Enerzijds zijn we een nieuw historisch jaarboek rijk, Sacris erudiri, dat wordt bezorgd door de paters benedictijnen van de abdij van Steenbrugge (Uitgave van de Sint-Pietersabdij, Steenbrugge). Het neemt de plaats in van de vroegere ‘Revue Bénédictine’, en is dus in hoofdzaak gewijd aan de geschiedenis van de aloude Benedictijnerorde. De eerste band die zoëven van de pers kwam maakt een uiterst degelijke indruk. Vóór enkele weken verscheen ook aflevering 1-2 van de tweede jaargang van het grote Vlaams-Nederlandse tijdschrift, Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden (Martinus Nijhoff, Den Haag, en De Sikkel, Antwerpen). Deze aflevering is even hoogstaand als de vorige. De hoofdschotel bestaat uit drie bijdragen, de ene van R. Degrijse over de konvoiëring van de Vlaamsche Visschersvloot in de 15de en 16de eeuw, de tweede van pater P. Lenders S.J. over het financiewezen in Vlaanderen in het midden der 18de eeuw, de laatste tenslotte van prof. P. Geyl over ‘De Oorsprongen van het conflict tussen Willem I en de Belgische Katholieken’. R. Degrijse is de grote kenner van de geschiedenis van onze visvangst. Bedoelde bijdrage toont aan, hoe de bloeiende Vlaamse haringvisserij van de 15de eeuw af te rekenen had met de bedreiging van vijandelijke oorlogsbodems. Tegen deze bedreiging stelde men het konvoiëren van onze vissersschepen door een eigen eskader, een doeltreffende maatregel die echter niet kon worden gehandhaafd nadat de Noorderprovinciën in de 16de eeuw zich hadden vrijgevochten en onze vissers bestookten. Het gevolg was het spoedige uitsterven van de ‘grote visserij’ ten onzent.

De studie van pater Lenders betreft de financiële inrichting van Vlaanderen in de 18de eeuw. De grondig gedocumenteerde auteur geeft eerst een overzicht van de lasten zelf, dan van het ambtenarencorps, om daarna uit te weiden over de misbruiken die in het stelsel geslopen, waren. Deze laatste bladzijden laten ons toe diep binnen te dringen in de bestuurlijke toestanden van de 18de eeuw, toestanden die men al te gemakkelijk over het hoofd ziet, en die nochtans een zeer reëel element moeten geweest zijn in de bepaling van de verhouding van onze voorouders tegenover de bestaande staatsregeling. Een laatste paragraaf is gewijd aan de pogingen tot hervorming van het financiewezen.

Prof. Geyl tenslotte bestudeert een der verre oorzaken van de Omwenteling van 1830. Het is algemeen bekend dat de Belgische katholieken zeer overwegend gekant waren tegen het gezag van de koning der Nederlanden en dan rijst de vraag wel op, waarom de koning deze machtige partij niet meer heeft ontzien, niet gepoogd heeft ze door toegevingen te winnen. Geyl oppert een nieuwe stelling die hier op neerkomt, dat er geen verzoening mogelijk was tussen koning en geestelijkheid omdat deze laatste niet minder eiste ‘dan dat zij de enige voogd zou zijn over het maatschappelijk leven van de bevolking’, een pretentie, die in de hand werd gewerkt door de onvoorzichtigheid van het ‘Voorlopig Bewind’ dat in 1814 over België regeerde. Het toegeven aan die eis zou echter koning Willem in conflict hebben gebracht met de machtige anticlericale burgerij, wat hij niet kon wagen.

[p. 380]

Tot daar de stelling van prof. Geyl; mij bevredigt ze niet helemaal; al steekt er beslist iets juist in. In elk geval, een nieuwe schrede vooruit naar het ophelderen van de nog steeds mysterieuze ondergronden van de Omwenteling van 1830.

J. DHONDT