De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 356]

Schrijver en uitgever

HET verschijnen van twee merkwaardige brievenverzamelingen: Brieven aan J. Waltman jr. en Briefwisseling tussen Multatuli en G.L. Funcke, brengt mij te binnen hoe, omstreeks 1890, een paar jaar na Dekkers overlijden in het eenzaam Nieder-Ingelheim, aan de Gentse hogeschool over de man van Lebak werd geoordeeld. Prof. Paul Fredericq (1850-1920), die toen aldaar de geschiedenis van onze letterkunde onderwees, zei onomwonden ex cathedra, dat de auteur van de Havelaar en van de Minnebrieven niet alleen de grootste Nederlandse woordkunstenaar van de negentiende eeuw was geweest, maar daarenboven, in 1860, de verjonger van onze letterkunde.

't Was stout gesproken, maar nu de Tachtigers eveneens ‘geschiedenis’ geworden zijn, wordt Fredericq's mening door velen beaamd.

Fredericq zei echter nog wat anders, dat mij minder aangenaam in de oren klonk. Multatuli, zo beweerde hij, was een querulant, een slecht ambtenaar, een slecht echtgenoot, een slecht vader, een slecht mens.

Ik vroeg naar bewijzen van die stelling. Fredericq had daarop een duidelijk en volgens hem afdoend antwoord: ‘Het was in Nederland van algemene bekendheid’.

Dat zette mij tot zoeken aan. Multatuli's brieven en die van zijn beide vrouwen zouden, zo dacht ik in mijn jeugdige overmoed, licht brengen. Lang lag op mijn werktafel te Bonn, waar ik toen verbleef, een eenvoudig papier, waarop ik de twee woorden: Omboni, Padua had geschreven.

Zou ik het aandurven mij tot die mevrouw te wenden? Zij immers was, tot aan Tine's dood in September 1874, de boezemvriendin van Multatuli's eerste echtgenote geweest. Eindelijk waagde ik het te schrijven, en de uitslag was ongemeen gunstig. Mevrouw Omboni antwoordde op zeer vriendelijke wijze en vertrouwde mij, in September 1894, de brieven toe, die zij van Tine had ontvangen. Op mijn verzoek lichtte zij mij in over Tine's kinderen, Edu en Nonnie, die zij intiem had gekend, maar ik moest beloven, niets daarvan openbaar te maken, zolang zij en de kinderen van Multatuli in leven zouden zijn.

In 1895 gaf ik bij Nijhoff een keur uit Tine's brieven uit, waaruit bleek, dat Dekker haar leven niet tot een hel had gemaakt.

Mevrouw Omboni stierf te Padua in 1917, Edu te Nice in 1930, nog vóór zijn stokoude stiefmoeder Mimi, en Nonnie te Capri in 1933.

Zo geraakte ik vrij. Maar met het klimmen der jaren was ook de drang aangegroeid, alles, zelfs het schijnbaar onbelangrijkste feit, zo nauwkeurig mogelijk na te vorsen en onder de loep te nemen. Op die wijze ontstond mijn ‘Multatuli en de Zijnen’, een lijvig boek, dat veel stof deed opwaaien. Kloos noemde het: ‘een uiterst belangrijk, want objectief boek’.

Objectief is het, dat kan ik getuigen.

Te midden van de strijd, die nu ontstond, dacht ik dikwijls aan de twee uitgevers, die Multatuli tot zijn groot geluk in de jaren zeventig had gevonden:

[p. 357]

Waltman en Funke. Beiden waren al lang as geworden. Funke was in 1885 overleden, nog geen 49 jaar oud, Waltman in 1891, nauwelijks over de vijftig. Hun briefwisseling verdiende voorzeker een uitgaaf.

Enkele maanden na het verschijnen van het boek van Multatuli's behuwddochter: ‘De Waarheid over Multatuli en zijn Gezin’, in 1939, kregen wij op een zonnige zomerdag te Staakte het bezoek van de Gentse professor G.L. Funke. Hij bleef, tot ons groot genoegen, uren bij ons en het was dan ook gans natuurlijk dat het onderhoud op Multatuli kwam en er vooral van brievenverzameling spraak was. Ik vertelde hem dat ik nog altijd op zoek was en gewaagde terloops van de verzameling brieven, die tussen zijn grootvader en Dekker veertien jaar lang was gewisseld geworden, in het vruchtbaarst tijdstip van de schrijver. Die enige correspondentie was nu, dank zij Mimi, volledig in het bezit van zijn mama, mevrouw Funke-Nijhoff, en moest, zo mijn intuïtie mij niet bedroog, van het hoogste belang zijn.

Prof. Funke bekende ons openhartig, dat hij alleen wist dat de tweeledige briefwisseling bewaard was gebleven, - als zoveel relieken, zei hij, - maar dat hij ze nooit gelezen had. Toen ik echter aanhield en stout en boud verklaarde, dat die honderden brieven volgens mij niet alleen twee mannen van ongemene waarde, maar ook een heel tijdperk zouden belichten, zei hij eenvoudig: ‘Ik zal ze lezen, zodra ik rustig weer thuis bij moeder en zuster zit. Dan maak ik er werk van!’

Prof. Funke kwam nog verschillende malen terug en ik herinner mij, dat hij eens sprak over Hollandse uitgevers van betekenis: Nijhoff, Sijthoff, Thieme, Van Kampen, Roelants, Binger en anderen. Ook van Mimi, voor wie men in het Funkegezin een buitengewone waardering koesterde. Die vrouw was in het leven van de dichter de onbaatzuchtige helpster geweest. Mooier en opoffender was wel niet denkbaar.

In 1940 werd Funke door de Duitsers uit zijn ambt ontzet. De reden er van werd niet vermeld. Hij keerde naar Den Haag weer en vond er gauw wetenschappelijke bezigheid. Ik dacht: ‘nu is hij dicht bij de bron’ en herinnerde hem zijn belofte. Eerst veel later ontving ik de volgende brief:

Den Haag, 10 Mei 1943

Jozef Israelslaan 54

Zeer geachte Heer Pée,

Eerder dan ik dacht ben ik met de lectuur klaar gekomen; zij boeide mij zoo dat ik er wel eens ander werk voor heb laten liggen. Achter in het pak vond ik een brief van Mimi aan mijn grootmoeder van 27-6-1895 waarin het volgende: ‘Lieve Marie, Mijn plan is U heden middag de correspondentie tusschen Dek en Funke te brengen, en schrijf U nu een woordje er bij voor 't geval dat ik U niet thuis tref; vooral om je niet te doen denken dat ik met deze brieven afgedaan heb! Ik heb ze pas doorgelezen en vele gedachten gaan me daarover door

[p. 358]

't hoofd. In de nu verschenen bundel heb ik brieven aan Funke opgenomen, maar veel te weinig. Misschien wil ik in het laatste deel nog een en ander opnemen. Mooier zou ik het vinden er een aparte uitgaaf van te maken, later, of ik dat dan nog zou kunnen doen is zeker de vraag - maar onder het bladeren en lezen dacht ik het telkens. Dan moeten er veel brieven van je man ook in worden opgenomen, bijv. het begin van den brief van 28 Oct. 1883. Het ontroerde mij zoo toen ik dat weer las.’ Commentaar overbodig.

In mijn aanteekeningen heb ik de brieven gemerkt met een?, een plusteeken of een dubbel dito. Later zag ik dat de 4 brieven van mijn grootvader, door U gepubliceerd in ‘Multatuliana’, in mijn lijst dubbele teekens hadden. U ziet dat wij het wel eens zijn en daarom hoop ik dat U U ook zult kunnen vereenigen met mijn idee over de uitgave.

Er zijn 455 brieven van Douwes Dekker (die van Mimi inbegrepen) en 258 van mijn grootvader. Deze getallen zullen U reeds duidelijk maken dat het onmogelijk is allen te publiceeren en dat hoeft ook niet. Ik stel mij voor dat een keuze daaruit een beeld zal geven van de samenwerking tussen D.D. en zijn voornaamste uitgever, van het tot stand komen van een rij van zijn belangrijkste werken. Dit kan een natuurlijk afgerond geheel vormen. In de brieven die hiertoe zullen dienen zal ik zooveel mogelijk moeten weglaten over de zuiver technische zaken, opmerkingen over drukproeven, enz. Maar daartegenover komen er vele passages voor die het karakter van M. belichten en zijn positie tegenover het Nederlandsche publiek; en er is zooveel meer: de beschouwingen van M. over alles en nog wat, het enthusiasme van mijn grootvader als hij de eerste 4 acten van V.S. gelezen heeft, zijn verrukking over de gunstige kritiek van Vosmaer daarover, de wijze waarop G.L. Funke het contact tusschen M. en Vosmaer herstelt, zijn inlichtingen over het debiet der verschillende boeken, de boetpredicaties en ultimata die hij wel eens moet sturen, zijn humor waarmee hij uitbarstingen van M. tot de juiste proporties reduceert, zijn optreden bij het huldeblijk in 1882, enz., enz. Kortom, ik geloof dat het niet alleen een belangrijk, maar ook een zeer onderhoudend boek kan worden. Deze keuze maakt het bovendien makkelijk om te vermijden de door U gepubliceerde brieven nog eens te drukken. Enkele die reeds zijn verschenen in de uitgave van Mimi, zullen niet kunnen wegblijven, maar ik verwacht niet dat daar bezwaar tegen zal bestaan.

Ik heb mijn plan reeds medegedeeld aan den Heer van Suchtelen en ben natuurlijk zeer benieuwd naar zijn opinie; ik zal U daarvan op de hoogte houden. Een voorbericht heb ik in groote trekken in mijn hoofd; daarover schrijf ik U later.

Met mijn beleefde groeten aan mevrouw Pée en U zelf, gaarne Uw dw.

G. Funke

Jhr. dr. van Suchtelen was natuurlijk voor de publicatie te vinden, maar de tijdsomstandigheden vertraagden de uitgave. Toen de Duitsers zich uit de voeten

[p. 359]

maakten, keerde Funke naar Gent terug, waar hij op gejuich werd ontvangen. Weldra was hij weer te Staakte, ditmaal met een kopie van het tikschrift, die hij mij glunderend toereikte met de woorden: ‘Gij zult die met belangstelling lezen!’

En heeft Fredericq gelijk? vroeg ik schertsend.

Och, zei hij, Fredericq heeft zich vergist, of liever, hij werd door vrienden verkeerd ingelicht, die het ook uit een onzuivere bron hadden. In dit pak hier zijn er brieven die tot het hart spreken: die bij voorbeeld, waarin mijn grootvader bekent, met niet één schrijver zo vriendschappelijk te hebben omgegaan en die waarin hij zegt: ‘ik bewaar uw brieven als goud’. En Multatuli kwam er ridderlijk voor uit, dat hij zo oneindig veel aan mijn grootvader verschuldigd was, niet alleen financieel, maar ook zedelijk. Mijn grootvader heeft werkelijk het gekneusd gemoed van de schrijver als met zalf overgoten.

Het zou echter nog twee jaar aanlopen eer de gedrukte tekst van die briefwisseling het licht zou zien, wat eerst op het einde van October 1947 geschiedde. Toen waren de Brieven aan J. Waltman jr. reeds bij G.W. Breughel, te Amsterdam, verschenen, met een inleiding en aantekeningen van Henri Ett, conservator van het Multatuli-Museum, 126 bladzijden. Het is ook een zeer belangrijk boekje, dat als het ware de correspondentie met Funke volledigt.

Toen de mooie bundel van 298 bladzijden bij de Wereldbibliotheek was uitgekomen, was prof. Funke al ruim tien maanden begraven. De ons zo dierbare vriend was op 15 December 1946 te Gent aan appendicitis overleden, door zijn moeder en zuster, door zijn verwanten en vrienden, door zijn collega's en studenten beweend.

De uitgave, waaraan hij zoveel zorg besteedde, zal door velen, ook in Vlaanderen, met vrucht worden gelezen. Het is een boeiend boek over een geniaal schrijver en een geniaal uitgever.

Julius PEE