De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 641]

Woord vooraf bij een studie

‘Ik ga over alles spreken’. (Democrites).

NA den dood van Beatrice zocht Dante rust in het filosofeeren. Zoo helt op middelbaren leeftijd elke niet afgestorven geest tot meditatie over. De duurbare jeugddroomen zijn verzwonden, hart en geest zoeken een nieuwe orde voor concentratie op rijp werk zonder krachtverspilling. Voorbij de tijd van geluk zoeken navibus atque quadrigis, met schip en wagen.

‘Groote’ en ‘nieuwe’ gedachten, dikke woorden vindt de lezer in dit boek niet. Schrijver heeft te dikwijls vastgesteld dat zij slechts ventosa loquacitas philosophorum waren, die vóór al de andere wind lossen wanneer men, na de schoollesjes te hebben verleerd, onderzoekend in de blazen begint te prikken.

Nieuwe gedachten schijnen doorgaans maar nieuw door eenigen tijd vergeten te zijn geweest. ‘Tout est dit depuis deux mille ans qu'il y a des hommes qui pensent’, zegt La Bruyère. Voor deze nieuwe gedachten pleit dat zij terugkeeren, maar ertegen dat zij vergeten werden, want het werkelijk essentieele wordt niet vergeten.

Oorspronkelijk denkt men doorgaans door iets of zichzelf te forceeren en altijd op kosten van de exactheid.

Wat de dikke woorden betreft, schrijver meent dat het zelfs in scheppende literatuur slechts aankomt op zoo eenvoudig, persoonlijk en nauwkeurig mogelijk schrijven, hoe zou hij dan zijn stem forceeren waar hij niets anders dan eenige persoonlijke opvattingen van algemeenen aard wil resumeeren en op punt stellen. Hij meent met Schopenhauer dat niets gemakkelijker is dan zoo schrijven dat niemand het verstaat, niets moedlijker dan eenvoudig schrijven en natuurlijk.

Dit geldt in het bijzonder voor de algemeene objecten van het eenzaam gepeins. Speculatieve en exacte wetenschappen laten zich nog vrij precies formuleeren, maar de wijde vanzelfsprekendheden, waarover de mensch zijn leven lang mijmert, zijn verbazend wars van heldere woorden op papier. ‘Je ne puis expliquer mon fond’, bekende de nochtans niet gecompliceerde Fénélon, ‘il m'échappe, il me parait changer a toute heure. Je ne saurais guère rien dire qui ne me paraisse faux un moment après’.

Deze onze scherpste en tegelijk vaagste gepeinzen, onze trouwste gezellen van wieg tot graf, gelijken op het spreekwoord, de waarheid in formule ne varietur: het tegenovergestelde ervan is ook waar. Immers haast en spoed is zelden goed, maar ook zelden slecht. Rust roest, maar ze vernieuwt ook. En de jongen piepen zoo de ouden zongen, maar eigenlijk piepen ze nooit zoo.

Is men er eindelijk in geslaagd zijn algemeene mijmeringen fideel te formuleeren, dan loopt men achteraf een gruwelijke teleurstelling op. Het geschrevene dat zooveel werk en zorg heeft gekost ziet er ontstellend banaal en overbodig uit. Men heeft slechts uitgesproken de gemeenplaatsen van iedereen. Meer dan op

[p. 642]

alle ander werk past op dit de boutade van Rimbaud: Wat heeft men aan boeken wanneer men een hoofd heeft dat alle boeken vervangt.

Dan volgt een nog vreemder vaststelling. Met die banaliteiten en halve waarheden, die muizenissen van elk menschengemoed heeft de schrijver het gevoel zich intiemer dan ooit verraden te hebben, dat is niet zoozeer naakt te staan, hetgeen nog een behoorlijke houding is, maar volkomen belachelijk in hemd of onderbroek.

Alsof dit alles dan nog niet genoeg ware om hem dit boek te doen publiceeren zonder eenige hoop, heeft de schrijver zich in de laatste bladzijden dan op den koop toe nog op het terrein der profetie begeven, waar hij door den eerste den beste kan tegengesproken worden zonder argument, vermits hij er zelf geen heeft, tenzij dan zijn verlangen naar een betere wereld voor de nog ongeborenen en wie stelt zich weerloozer bloot aan uitgelachen te worden dan de profeet?

Ons volk zoekt moeizaam zijn cultuurtraditie terug. Het vergaapt zich dus nog gereedelijk aan het vreemde, het vergezochte en vooral aan de grootspraak. Door zijn taal- en cultuurstrijd en zijn religie is het afgericht op groepsdenken en groepshandelen. Geheel persoonlijke, niet bij een bond aansluitende standpunten kan het slechts moeilijk waardeeren, hetgeen een der door Marnix Gijsen gezochte redenen is waarom de filosofen hier niet tieren tot heden toe. Dit eenvoudig boek, dat niets of niemand dient en niets of niemand vreest tegen te spreken, zal dus hier bij een nog veel geringer minderheid genade vinden dan elders het geval zou zijn. Maar Lombroso zegt terecht dat een boek dat geen tegenstand ondervindt ook niet veel waard kan zijn, wat iedereen bevalt is muziek van Offenbach. Schrijver heeft er dan ook gaarne voor over wat noodig is om des te directer te kunnen spreken tot hier en daar een die met hem gemeens heeft het gevoel van bevrijde verlichting telkens wanneer hij een van de logste conventioneele waarheden van zich af kan wentelen.

Dit boek kan licht overschat worden, maar het genre niet. Dit genre wordt niet of niet genoeg beoefend in Vlaanderen. Wanneer eenmaal meer persoonlijke en oprechte meditatieve stemmen zullen opgaan uit een kern van zelfstandige, belanglooze, eenzame en toch innig met hun volk en de wereldgemeenschap verbonden individuen, zullen deze directer dan om het even welk ander genre van schrijfkunst de Viaamsche ziel gestalte geven en daardoor cultuur stichten. Zij werden tot hiertoe kunstmatig door de overheerschende orthodoxie bedwongen, die haar geen klankbodem liet en zij zijn hier meer dan elders noodig, omdat een van langsom toenemend aantal intellectueelen leeft in openbare onoprecht^ heid, hetgeen altijd een verlammend gif is voor een cultuur. Toen Vermeylen onze schrijvers meer hersenen toewenschte, gebruikte hij in dien tijd misschien het juiste woord, maar nu hebben zij misschien meer geestelijken moed noodig.

‘Ikzelf ben onvruchtbaar in zake wijsheid, zeide Socrates, een werkelijk wijze, en het verwijt dat reeds zoovelen mij maakten, dat ik anderen vragen stel en zelf nooit antwoord geef, is volkomen gegrond’. Daar de schrijver van dit boek minder wijs is dan de oude Griek, geeft hij vragen mèt antwoorden,

[p. 643]

maar ook die antwoorden zijn in den grond bescheiden vragen tot den geest van den lezer en geen dogmas.

Hij liet zich niet afschrikken door hier en daar iets te schrijven dat hij later zal herroepen. De Chineesche wijze Dsoeang-tse zegt dat geen ding is zonder zoo-zijn, maar geen ding ook zonder anders-zijn. Daarom hoopt schrijver tot zijn laatsten snik de dingen zoo en ook anders te kunnen zien. Hem komt maar één denken waardeloos en irritant voor, het onpersoonlijk vooropgezet systeemdenken.

‘This above all to thine own self be true’, zegt Shakespeare. Daarom is schrijver het eens met Thomas Browne, die nooit met iemand kon afbreken wegens een meeningsverschil, nooit boos worden om het verwerpen eener opvatting die hij eenige dagen later wellicht zelf opgeven zou. Daarom herinnert hij den lezer aan Bacon's raad, te lezen, noch om tegen spreken, noch om te aanvaarden, maar om te wikken en te wegen. Daarom houdt hij zich aan de vermaning van Oscar Wilde dat hij die waarheid spreekt er vroeg of laat op betrapt wordt, want, zegt Goethe, het ergert de menschen dat de waarheid zoo eenvoudig is.

Gerard WALSCHAP