De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 588]

Stijn Streuvels, 75 jaar.

EEN beteren schuilnaam had hij moeilijk kunnen vinden. Naam en persoon dekken elkaar volkomen. Bij zoo'n pseudoniem stelt men zich inderdaad een pezigen, wild-borstelharigen man voor, stoer staande in het zacht-harmonische heuvellandschap van Zuid-Vlaanderen. De allitereerende naam wijst verder op artistieke taalbezorgdheid en op Gezelliaanschen invloed. Geen wonder, hij is de oudste zoon van Gezelle's zuster en langs moeders kant dus voorbestemd om de groote Westvlaamsche traditie van het taalparticularisme voort te zetten. Wat de oom in de Vlaamsche poëzie had bereikt, zou de jonge Frank Lateur, die niet van verzen hield, voor het Vlaamsche proza herhalen, en er in slagen. Geweldige taak, die Streuvels' machtig talent bewijst, daar waar zoovele andere schrijvers en dichters (men denke aan Ward Vermeulen, Omer-Karel De Laey, René De Clercq, Herwin Eeckel e.a.) jammerlijk faalden.

Zelfs Guido Gezelle slaagde er niet in, aan zijn proza een duurzaam leven te bezorgen. Gezelle - Albrecht Rodenbach - Hugo Verriest - Streuvels (de eerste drie verbonden door de banden van vriend- en leeraarschap en de twee uitersten door die van het bloed) vertegenwoordigen een belangrijke beweging in de Nederlandsche letteren: zij hebben een toen ingeslapen provincie, die vroeger eens een Maerlant en een Simon Stevin had gegeven, weer definitief bewust gemaakt, litterair en artistiek. Om deze banden nog nauwer toe te halen, ging Streuvels zich zelfs te Ingoyghem vestigen, waar Hugo Verriest, de beminnelijke ‘pastor van te lande’, zieleherder was. Hij woont er nog, in zijn villa ‘Lijsternest’.

Streuvels is vijf en zeventig jaar oud. En nog moeten over hem zeer vele essentieele dingen worden gezegd.

De Westvlaamsche Meester houdt in zijn werk van sensueele details. In meer dan één verhaal (o.a. ‘Jeugd’, ‘Een lustige Begraving’) wedijvert hij inderdaad met de zon, om de Rubensiaansche weelde van de Vlaamsche vrouw tot haar recht te laten komen. In boeken als ‘De blijde Dag’ (een weeshuisontgoocheling en -ontvluchting) en vooral in den roman ‘De Teleurgang van den Waterhoek’ zien we een Streuvels, die aan valsche schaamte een broertje dood heeft. Het is trouwens in Vlaanderen een openbaar geheim, dat Streuvels reeds vóór den oorlog 1914-1918 met zijn roman ‘De Teleurgang...’ klaar was, maar hem slechts na den oorlog uitgaf, op een oogenblik dat zijn koppige wil het won op de onbegrijpelijke voorzichtigheid van diegenen, die hem het publiceeren van dit boek zoo lang hebben belet. En in de novelle ‘Op het Kasteel’ maken we zelfs kennis met een baron, die Pietro Aretino gelezen heeft. Moesten we systematisch de studie van dit totaal nieuwe aspekt van het Streuvelsche werk doorzetten, we zouden nog heel wat merkwaardigs en nieuws vinden.

Men heeft den niet-katholiek Cyriel Buysse altijd het verwijt toegestuurd den Vlaamschen boer als een beest te hebben afgeschilderd, terwijl diezelfde

[p. 589]

heeren (Persijn e.a.) het steeds hadden over den idyllischen en den Vlaamschen boer begrijpenden Streuvels. Welnu, een nauwgezette vergelijking toont juist het tegenovergestelde aan. Buysse hield van den Vlaamschen landsman, terwijl Streuvels den hoer veeleer als een enggeestig, dom of sluw onderdeel van het machtige natuurgeheel schildert. Men was echter tégen Buysse o.a. wegen zijn litterair naturalisme.

We mogen er van overtuigd zijn, niet alleen dat in Stijn Streuvels reeds een drang naar vrijer uiting voor den katholieken schrijver latent broeide (drang die zich jaren later wild en hevig in het werk van Walschap openbaarde), maar dat andere omstandigheden (Streuvels elders wonend, natuurlijk op 't platteland; Streuvels los van de particularistische traditie) een meer naar alle zijden uitgroeienden Streuvels zouden hebben mogelijk gemaakt, zoodat hij werkelijk een evenknie van Knut Hamsun zou zijn geworden. Wat dreef hem b.v. tot Gorki?

Streuvels is niet alleen de voortzetter en verheerlijker van de particularistische

Westvlaamsche school, maar ook de gevangene daarvan geweest.

In een anderen zin zou men van een miskenden Streuvels mogen spreken. Als zijn beste boek noemt en roemt men altijd ‘De Oogst’ en ‘De Vlaschaard’ en ‘Lenteleven’ (vooral ‘Lente’, met Horieneke!). Ik heb me al dikwijls afgevraagd, hoe het komt dat ik steeds terug grijp naar ‘Dorpsgeheimen’, naar ‘Langs de Wegen’ (door Vermeylen hoog geprezen), naar ‘Werkmenschen’ (waar Roelants ook zeer veel van houdt: vooral dit meesterlijke ‘Leven en Dood in den Ast’), naar zoo menige, links en rechts verspreide novelle (in elk boek vindt ge er bijna een), waarin de natuur niet met de kleine macht van de menschen speelt (dit zijn de ‘pessimistische’, meer nog de fatalistische verhalen) noch waarin de natuur de aanleiding is voor den pantheistischen schrijfroes van den Meester; maar waarboven iets geheimzinnigs hangt, èn boven de natuur, èn boven den mensch, iets dat hem een grooter schaduw geeft, iets dat hem zijn tijdelijke gestalte, karakter en kenmerken doet verliezen. En dit is niet alleen boven den mensch en de hem omgevende natuur, maar er ook in en door, zoodat het geheel iets vreemd-onwezenlijks krijgt. Déze Streuvels nu, de visionnaire realist, is miskend gebleven, ten bate van den zon en wolken, wind en boomen schilderenden prozaplastieker en taalvirtuoos. De schepper van een nieuwe, bloeiende, levende taal (organisch-harmonischer nog dan de taal van den jongen Jac. van Looy, want nu nog lees- en genietbaar en wortelend met haar diepste vezelen in het Vlaamsche volk), de knappe taaltechnieker van een van Nederlands zonnigste litteraire periodes, bij zooverre dat Verwey ging beweren, dat moest de zon schrijven, zij het als Streuvels zou hebben gedaan, déze Streuvels werd overschat.

Maar terwijl men zich blind staarde op zijn zonnelichtend proza, zag men niet de andere hoedanigheden en kenmerken van dit werk, omdat die toen minder opvallend waren. Streuvels' toen meest geroemde boeken zijn nu het minst leesbaar geworden; terwijl het nu de visionnaire realist is, die den vooroorlogschen zonverheerlijker redt. Elke tijd interpreteert daarenboven zijn eigen kunstenaars

[p. 590]

en de voorgangers anders. Daarom moeten de literaire figuren van beteekenis door elke nieuwe generatie opnieuw worden bestudeerd. De invloed van ‘Van Nu en Straks’ is voorbij, dus ook zijn criterium. Als wij nu de beteekenis van een Buysse, een Streuvels e.a. NIET herzien, dan moeten zij fataal verouderen en verdwijnen met de beweging, die hen willens nillens onder den arm heeft. genomen. Een gestalte als Streuvels heeft bij een herziening alles te winnen; wat ze er bij zal verliezen, is slechts een tijdskenmerk, in het slechtste geval: ten bate van een andere tijdseigenaardigheid. Maar alleen bij de grooten kan telkens iets nieuws worden ontdekt. Streuvels mag onder hen gerekend worden. De door Van-Nu-en-Straks-ers bewonderde Streuvels was de niet-romantieker. Vermeylen zegt het trouwens. De Streuvels, dien wij nog belangrijk, d.w.z. LEVEND vinden, is juist de romantieker, de man die met eigen taal en eigen temperament zoo diep in de Vlaamsche volksziel heeft gepeild, dat hij van dat volk en van dat land een surreëele visie, een getransponeerde werkelijkheid heeft gegeven. Zooals alle romantici heeft hij zijn inspiratie in den eeuwenouden liederen vertelschat gezocht. Hij weet daarmee wondere dingen te bereiken. Dit legt eenigszins uit, waarom iemand, die den tijd van voor 1914 niet heeft gekend, een boek als ‘Dorpsgeheimen’ boven ‘De Vlaschaard’ verkiest.

Streuvels' gebied is grootendeels de wereld van de natuur, maar zeggen dat hij zich niet bekommert om de wereld van den menschelijken Geest, is niet heele-maal juist. Streuvels' boeren bewegen zich weliswaar niet in die wereld, maar de auteur zelf heeft oneindig veel geest door zijn natuurbeschrijvingen laten schemeren. Wie zelfs in die beschrijvingen alleen het bloot realistische zien én het episch-breede prozaritme bespeurt, doet hèm tekort, die al in vollen schrijfroes meende: ‘schilderen blijft toch altijd de conventioneels interpretatie der werkelijkheid’ (cfr. ‘Zomerdagen op het vlakke Land’). Streuvels bewees daar en in andere uitspraken reeds nuchter te kunnen overwegen, toen nog iedereen over zijn zonnebrandend proza delireerde. Er is trouwens bij Streuvels in zijn wijd uitdeinend, door een machtigen adem gedragen proza een zeker verbalisme, dat bij hem, maar nog meer bij zijn navolgers spoedig onuitstaanbaar cliché werd. Dit nu is verouderd, vormt de afvallende bladeren in den Herfst van zijn oeuvre. Gezelle had in de Vlaamsche letteren de rhetorisch-plechtige fraze gebroken. Daar waar ze gewoonlijk gelijkt op (en vergeleken wordt bij) orgelmuziek en zeegeruisch, liet hij zijn taal als een lichten vogelzang weerklinken; maar een middelmatig dichter als Cyriel Verschaeve, die de traditie van Albrecht Rodenbach voortzette, wilde er onmiddellijk Zeesymphonieën mee componeeren. Streuvels dijt de fraze ook uit, maar tot indrukwekkend woudgeruisch of windorkest over 't platteland.

Deze katholieke pantheïst weet aan zijn proza een machtig en toch genuanceerd leven te schenken, dat aan zijn beschrijvingsfresco's een Bijbelsche grootheid en een episch-dynamische allure bezorgt, die de statisch-roerlooze landschappen van een schilder als Valerius de Saedeleer totaal missen. De Saedeleer geeft het

[p. 591]

decor van een grootsche Vlaamsche natuur, waaruit een Breughel helaas spoorloos is verdwenen.

Streuvels' eerste boek ‘Lenteleven’ verscheen op 23 Maart 1899; op 27 November van hetzelfde jaar stierf Guido Gezelle. De neef begon aan zijn groot werk, toen de oom van het zijne moest afscheid nemen. In éénzelfde familie teekent zich een merkwaardige litteraire evolutie af. De Vlaamsche letterkunde telt zoo verschillende families. Cyriel Buysse was zijnerzijds de neef van de gezusters Loveling. Ook hij zette een familietraditie ten bate van onze litteratuur voort. Dit familie-element mag bij de studie van Streuvels' en Buysse's werk niet worden verwaarloosd. Het verklaart litterair-historisch heel wat.

Streuvels blijft het meest typische voorbeeld van Vlaamsche boerenweerbarstigheid met de er mee verbonden reusachtige deugden en gebreken. Vele stormen zijn al over hem heengegaan, litteraire, en andere. Kalm wachtend op den laatsten, nu hij als mensch reeds een gedeelte van zijn werk overleeft (zélf sterk overtuigd van de degelijkheid er van), houdt hij zich kloek en bouwt hij opnieuw aan de wereld uit zijn jeugd. Dat hij er ook nog niet aan denkt van het literaire tooneel te verdwijnen, bewezen de ‘Romandagen’ te Deurle, waar hij eens vluchtig verscheen, niet meer als het Glorierijke Licht, maar als een indrukwekkende, schichtige schaduw.

Walschap en anderen zijn het Licht geworden. Of zij langer zullen nastralen dan hij, zal het leven ons leeren, als wij het geluk hebben zoo oud te worden als Streuvels.

Jan SCHEPENS