De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 509]

Levensruimte in de literatuur
Beeldekens en borden in den litterairen winkel

HET komt mij voor dat er in de hedendaagsche letterkundige periodieken meer dan ooit met slagwoorden wordt geslingerd. Krachtpatsers als: Intellektueele standing, Christen-Vlaamsch idealisme, Democratische volksverbondenheid, kortom al wat dreunt als een gong schrijven de jongeren in hun blazoen met een emphasis die alleszins voor hun geestdrift getuigt. Dat is wellicht een teeken des tijds. De moderne mensch houdt er immers aan zich tegenover den chaos van de huidige samenleving te verschansen achter een heele boel principes en ideeële vooropstellingen van wijsgeerigen, religieuzen en moreelen aard. Hij zoekt min of meer bewust naar een afgebakend levensprogramma, dat hij eventueel ter verantwoording van zijn eigen daden kan voorleggen en tevens desnoods als maatstaf kan aanwenden om zijn tegenstrevers te lijf te gaan. Dit streven naar waardebepaling is menschelijk en even logisch als het etiket op een flesch wijn en de vlag op een schip. Niemand zal ontkennen - tenzij Jean-Paul Sartre misschien, maar zoover zijn we nog niet - dat er in het leven en in de literatuur zekere onontkoombare normen en beginselen dienen erkend, die met ons innigste wezen essentieel zijn verbonden. Dat is tot op den dag van heden een waarheid als een koe. Zoodra het principe echter een gelegenheid wordt tot machtsmisbruik en eenzijdige partijpolitiek, wordt het een giftige parasiet voor al wat vrij en organisch bloeit.

In de literatuur, zooals trouwens in alle kunst, geldt maar één principe, dàt van de artistieke eerlijkheid. Daarmee houdt alle voorbehoud op. Een kunst-werk beantwoordt volledig aan zijn wezen en doel als het in ons een innerlijke ontroering weet te wekken of om het simplistisch uit te drukken: als het menschelijk schoon is. Het moet niet noodzakelijk goed zijn, niet origineel, niet verheven, niet hartstochtelijk, niet beredeneerd, niet realistisch, niet idealistisch. Het moet niet intellectualistisch, Christen-Vlaamsch noch volksverbonden zijn, evenmin als het lang of kort moet zijn; het moet dit noch dat buiten zijn eerste en eenige vermischte: schoonheid scheppen, wat gelijk staat met het ondoorgrondelijk gebaar van God die het leven in den eersten mensch blies. Ik zal hier geen nieuwe waarheden verkondigen als ik zeg dat schoonheid ipso facto alle overige waarden als: goedheid, waarachtigheid en dies meer impliceert. Dat noem ik een waarheid als men olifant, omdat er geen grooter beest onder de zon loopt. Iets is schoon of leelijk, het goede is schoon, het slechte is leelijk; een kunstenaar die bewust het leelijke zou verheerlijken, loochent zijn eigen aard. In mijn, zij het dan bescheiden leesrepertorium evenmin als in het dagelijksche leven, heb ik nooit iemand aangetroffen die bewust, met klaarheid van geest het slechte verheerlijkt en ik zou de menschen al zeer slecht moeten kennen, als ik niet terecht beweer dat zulk een iemand niet op Gods lieve wereld rondloopt.

Dit artistiek liberalisme sluit niet uit dat wij de gezonde meening var

[p. 510]

andersdenkenden zouden eerbiedigen en er ons zoo mogelijk minnelijk bij aanpassen; want elke eerlijke overtuiging is een eerbare en immune verworvenheid. Ieder rechtgeaard mensch reageert in dit leven volgens de wetten van zijn persoonlijk bewustzijn en wij zullen de laatsten zijn om te beweren dat het kunstwerk, de tolk bij uitstek van dit menschelijke bewustzijn, niet mag geleid worden door zekere welomschreven criteria; het moet zelfs, omwille van de eerlijkheid een weergave zijn van de levensopvatting van den kunstenaar. Daarom zullen wij den pastoor op den kansel, den volksredenaar op het marktplein en den intellektueel in zijn studiekamer van harte recht laten wedervaren. Wij zijn in alle nederigheid bereid het hoofd te ontblooten voor de ideologie van de christen-Vlaamsche idealisten en wij zullen de eersten zijn om een werk dat met ‘more brains’ werd geschreven, maar niettemin ons hart weet te raken, met onverholen enthusiasme te begroeten.

Wij houden het echter bij het gezond oordeel van Shakespeare: Maat voor maat. Als wij van den eenen kant hooren proclameeren dat ieder kunstenaar omwille van zijn eerlijkheid verplicht is een christelijk kunstenaar te worden en van den anderen kant vernemen dat alle individualistische kunst uiteraard uit den booze is, gaan onze voelhorens aan het trillen. Hier ontaardt het ridderlijk steekspel der principes in een geniepig maneuver om zekere geestesstroomingen die in wezen hoegenaamd niets met de kunst als zoodanig te maken hebben, langs dezen weg aan het publiek op te dringen. In de commercieele wereld noemt men zooiets: reklame. Dit principieel absolutisme sluit niet alleen het gevaar van beperking in: wat men gedurig en in alle toonaarden verneemt, aanvaardt men ten slotte voor onkreukbare waarheid en menschen zonder twijfels, die de wijsheid in pacht hebben, willen nu eenmaal alleen dàtgene hooren waarvan zij al overtuigd zijn; het doet tevens afbreuk aan de essentieele beteekenis en de prestige van de kunst die precies niet aangewezen is om als propagandavlag te dienen voor fanatieke kliekjes en kasten. Tegen dit separatisme stellen wij ons te weer met open vizier. Dat is ons goed recht en onze geestelijke trots. Wij houden er niet van met ooglappen door het leven te stappen, wij zoeken ook niet naar wijkende kimmen en onbereikbare horizonten; al wat wij vragen is vaste grond onder onze voeten en een open hemel boven onze hoofden. Wij willen in de getuigenissen van onze kunstenaars den polsslag van het tastbare leven voelen kloppen, rustig of wild, regelmatig of hartstochtelijk, soms driftig maar altijd gezond en meetbaar. Wij willen kennis maken met den serenen mystieker en den cynischen vloeker, met kwezels en hartstochtelijke vrouwen, met sukkelaars en dagenmelkers, met aristocraten, vagebonden, brave huisvaders, zwervers, kantoorklerken en eenvoudige lieden zooals gij en ik; met den mensch in al zijn menigvuldige aspecten. Individualisme? Provincialisme? Immoraliteit? De individualistische atmosfeer in de poëzie van Van de Woestijne, de gezonde boeren van Buysse, het warme bloed dat zingt door de boeken van Zielens zijn onze geloofsbelijdenis. Het leven en de kunst, die er de quintessens van is, laten zich niet leiden door uiterlijke wetten en voorschriften. Alle menschelijk ervaren hangt

[p. 511]

gespannen tusschen de uitersten van goed en kwaad, liefde en haat, ‘engelschheid en dierschheid’; wij willen al de snaren van dit net aan het trillen brengen en wie de dissonanten niet kan verdragen stoppe zich de ooren. Een kunstenaar schrijft niet zus of zoo, hij schrijft zooals hij is en al wat hem van buiten af wordt opgedrongen beteekent een belemmering, hindert hem als een muilband vóór den mond. De kunstenaar heeft maar één norm waaraan hij integraal verantwoording is verschuldigd: zijn eigen belevingsvermogen; al de rest is slagwerk hokus, pokus, pas. Laat de heeren critici en moralisten dan vandaag van op de tinnen hunner onaantastbare bolwerken verkonden dat het uit hoofde van dit en met inachtname van dat zóó moet zijn en niet anders; morgen staat er hier te lande, in Siberië of in Patagonië een doodgewoon sterveling op, die met enkele schamele woorden en een hart dat vierkant voor het leven open staat al deze principes en vooroordeelen den kop inslaat. Dat is de hoogste troef in onze handen. Wat dit betreft gaan wij hier voor eenmaal volledig akkoord met Timmermans die indertijd op de aantijgingen van klerikale zijde snedig en afdoend antwoordde: ‘Ik kon niet anders’, zich neerzette en een nieuw boek begon te schrijven over koleurige landouwen, appetijtelijke radijskens en vrouwen die van melk en honig overvloeien.

Laten wij in onze litteraire tijdschriften eerst en vooral betrachten elkander te begrijpen zonder naijver en zonder kleingeestige scrupules. Een letterkundig tijdschrift is geen parochiale kroniek, geen staatsblad noch een commercieels revue. Het heeft geen zin de waarde van een kunstenaar te bepalen naar de intensiteit van zijn geloofsovertuiging, zijn wijsgeerige of sociale instelling, evenmin als het zin zou hebben in het parlement over astronomie of op den preekstoel over paardenfokkerij te spreken. Het letterkundig tijdschrift is in wezen en doelstelling een klankbord van wat er in het hart en de ziel van de jongeren omgaat, dat is meer en gecompliceerder dan velen wellicht beseffen. Wij hebben iets te zeggen. Laat ons daarom vrijuit spreken. Schiften en stempels drukken laten wij vooralsnog over aan volgende generaties. Er wordt in de huidige periodieken veel in den wind gebabbeld. ‘Parlons d'abord littérature’, met een variante op het bekende woord van Lhote. En ik zou hier zonder eenige ironische contremine willen besluiten met de woorden van Richard Minne die het beter kan weten dan wij allen:

‘Betrouw u niet op beeldekens en borden.
Iedere herberg heeft het hare, maar 't bedriegt...’

Betrouw u op het volle leven, gij zult er wel bij varen.

Roger VAN DE VELDE