De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 419]

Over sigaretten, wandelingen en vervelende romans

HET feit, dat Walschap en Roelants aan het bakkeleien geweest zijn om te bewijzen dat alleen hun eigen romans van de goede soort zouden zijn, is voor Herreman een springplank geweest om in een reeks voortreffelijke Boekuiltjes te vertellen wat voor een soort romans hij zelf het liefst leest, en welk roman hij zou schrijven indien hij er den tijd en het talent toe had. Dat hij daarbij erg vaag en utopistisch blijft, is niet zoozeer aan het gemis aan vakkennis en dito routine te wijten, maar wel aan het feit dat hij geprobeerd heeft, de verzuchtingen zijns harten in een technisch harnas te persen. De beste romancier zou bij een dergelijke poging even vaag en even utopistisch blijven, om de eenvoudige reden dat het werk, dat zelfs de meest gedegen romancier zich droomt, of dat hij, vóór hij zich aan het schrijven zet, concipieert, telkens en onvermijdelijk het werkelijk resultaat op bedroevende wijze in de schaduw stelt.

Inmiddels blijkt uit al deze schrifturen dat de belangstelling der literatuur-beoefenaars, mitsgaders deze van de luttele trouwe supporters, met onverminderde kracht van de literaire staatsprijzen naar den roman als Probleem is afgezwenkt. Dit is m.i. op zichzelf reeds een bemoedigend symptoom, omdat de Vlaamsche roman werkelijk een probleem is in den vollen zin van het woord. Ik had persoonlijk reeds het verdacht genoegen daar reeds op te wijzen in een gal-achtig artikel naar aanleiding van den jongsten staatsprijs voor het proza, over welke publicatie De Faun zich met een ziekelijken ijver ontfermde. Met deze korte informatie beoog ik niet, mezelf de glorie des vaandeldragers toe te eigenen. Er werd inderdaad, reeds toen ik nog aan de melkflesch lag, door hoogervernoemde heeren over het wezen van den roman gepalaberd, en de goedkoope ontboezeming die ik in De Faun loosde had eerder betrekking op den roman als sociaal-financieel dan wel als literair-technisch fenomeen.

Daar het den tweeden bugel niet past, de eerste trompetten de les te spellen, zal ik me niet in dit literair steekspel mengen met de gebruikelijke gedachte dat ik evenveel kans zou hebben als de anderen om een zeker aantal lezers er van te overtuigen dat alleen mijn eigen producten van de goede soort kunnen en moeten zijn. Zelfs de fabel van de honden en het been kan me daar niet toe verleiden. Deze lijdzaamheid kan verdacht schijnen van een jong en heetbloedig veulen, na den algemeenen wekroep tot meer leven in de brouwerij. Ik kan mijn zelfbeheersching echter scherpen op een precedent, want ik heb zelfs geen kik gelaten toen hoogervermelde eminences grises, voor de gelegenheid in een entente cordiale van wederzijdsche waardeering versmolten, onze Noorderburen bij monde van Elseviers weekblad gingen verkondigen dat er in het naoorlogsch Vlaanderen niets nieuws te oogsten was en dat uitgevers en lezers dus best deden hun materieele belangstelling voor het werk der entente te reserveeren. Ik heb me echter steeds in het bezit van een zekere dosis zin voor realiteit kunnen verheugen, en

[p. 420]

ik heb me gelaafd aan de kannibaal-achtige gedachte dat ik hopelijk veel langer zal leven dan de huidige en zeer bedrijvige kampioenen. Verder voel ik me nog niet zoo bedreigd dat ik, in staat van vermeende zelfverdediging, van me af zou hoeven te bijten.

Daar Herreman echter, door zijn voortreffelijke deugd om zelfs in de bitterste verwijten geen graten te vinden, den oeretitel van de meest verdraagzame en ongevaarlijke aller gladiatoren ten volle heeft verdiend, wil ik, met zijn Boekuiltjes in de eene en met het oordeel des onderscheids in de andere hand, hem toch even wijzen op het feit, waar ik trouwens niet kan aan verhelpen, dat niet alleen in de poëzie onverhoedsche elementen hun verderfelijke rol spelen.

Herreman droomt er inderdaad van, een roman te schrijven waarvan iedere regel door zijn publiek met evenveel en onverminderde spanning zou gelezen worden. Natuurlijk is Herreman wijs genoeg om te weten dat dit een utopie is, wat hij dan ook gereedelijk toegeeft. Van deze utopie uit vertrekkende, spreekt hij met spijt over de nutttelooze herhalingen en uitweidingen, die zoovele goede werken ongenietbaar maken, ditzelfde spijt illustreerend met een paar voorbeelden die door enkele uitverkorenen gemakkelijk kunnen worden gelocaliseerd.

‘De roman, die langdradig wordt, zegt Herreman, gaat over een meisje en een man die elkaar zoeken omdat ze elkaar beminnen. Zij ontmoeten elkaar in de straat, dan in een garage, zij gaan samen wandelen in den regen, en dan in de zon, en dan nog eens in den regen, en zij hebben reeds lang alles gedacht en gezegd wat wij moesten weten, als de schrijver ze nog eens doet wandelen om alles te herhalen. In de plaats van de spanning te verhoogen, put de schrijver ze uit. Ik liet eens een auteur opmerken, dat zijn held 257 cigaretten rookte in zijn roman. Dat is ook juist, zei de schrijver. Jawel, zei ik, maar uw roman duurt twee jaar, en gij laat uw held toch geen 4 × 365 maal voedsel naar binnen nemen, en dat doet hij toch ook’.

Tot daar Herreman. Laat me, om alle misverstanden bij voorbaat uit den weg te ruimen, verklaren dat Herreman natuurlijk gelijk heeft. Maar ik wou toch zijn aandacht vestigen op een feit, dat voor velen erg belachelijk zal schijnen. Herreman zelf spreekt over den smaak van het publiek. Ik ken iemand die Faulkner terzijde legt omdat hij voor hem onleesbaar was. Ik heb den naam van dien lezer slechts kenbaar te maken om hem door een fanatieke menigte te doen lynchen. Verder zijn er boeken, die uitsluitend geschreven zijn of schijnen voor menschen die geen tijd hebben, andere voor menschen die van een boek een ganschen en ongestoorden avond wenschen te genieten en nog andere voor lui die met alles tevreden zijn als het hen maar over hun verveling heen helpt.

Vlaanderen heeft natuurlijk een verscheiden publiek. Het publiek, en deszelfs verlangen en voorkeur, zijn steeds meer verscheiden geweest dan de werken die het door zijn eigen schrijvers aangeboden kreeg. Vlaanderen heeft zelden een volumineus roman voortgebracht. Er werd in Vlaanderen veel en oppervlakkig verteld, omdat dit aangenaam en gemakkelijk was. Er werd zelden in een roman

[p. 421]

een probleem ten voelen uit uitgebeeld, ontleed in al zijn schakeeringen, en in zijn volle verband tot het leven van de materie, den geest en het hart, gediagnoseerd. Indien dit gebeurd was, dan zou Herreman zijn noodkreet reeds vele jaren vroeger hebben kunnen slaken, omdat in dergelijke werken de vermeende herhalingen voor het grijpen liggen. De romans van Faulkner krioelen van herhalingen. In de romans van Huxley grijpen tientallen ontmoetingen plaats tijdens dewelke over de kunst gepraat wordt. Volgens het procedé van Herreman kon ‘The grapes of Wrath’ op tweehonderd bladzijden geschreven worden. Al die ondergeschoven hoofdstukken, waarin Steinbeck de individueele tragedie van de Joads op het massaal plan transponeert, zouden zonder bezwaar kunnen wegvallen. Wat heeft een haastig lezer bijvoorbeeld aan een bladzijden lange beschrijving van een schildpad? Misschien zou ‘The Grapes of Wrath’ dan wel een gecondenseerd meesterwerkje geworden zijn; maar wat het aan één enkele dimensie zou gewonnen hebben zou het ruimschoots aan de twee andere hebben verloren.

Ik weet dat Herreman het ook zoo bedoelde. Hij gebruikt Proust en Tolstoi als de uitzonderingen die den regel moeten bevestigen. Maar het is erg moeilijk een probleem te onderzoeken zonder in zekere mate te veralgemeenen.

Ten slotte is het argument ‘spanning’, dat Herreman met een zekere voorliefde gebruikt, heelemaal geen critische constante, maar wel een erg rekbaar begrip. Er is m.i. nog wel een andere spanning dan deze die misdadigheid en geheimzinnigheid als noodzakelijke ingrediënten behoeft. Wie van een dergelijke spanning houdt moet detectieveromans lezen.

Het is met de spanning gesteld als met de verbeelding. Er zijn al te veel menschen geneigd de verbeelding te associeeren met het verzinnen van gebeurtenissen waar een normaal verstand het noorden bij verliest. Is verbeelding niet eerder de gave, om gebeurtenissen en toestanden te verzinnen, die zoo eenvoudig lijken, dat ze van de alledaagsche werkelijkheid gecopieerd schijnen?

Evenmin kan de spanning door het fabrieksmerk ‘mysterie’ worden gemonopoliseerd. Er is ook een spanning die niet aan het einde van elk hoofdstuk een vraagteeken laat, maar die rustig in elk der romanfiguren groeit. Ik bedoel dat elk menschelijk karakter, in zooverre het de belangstelling van den schrijver opwekt, de stof in zich houdt om de spanning van den lezer gaande te houden. Steinbeck pasticheerend kunnen we zeggen dat een romanfiguur, die op het eerste zicht doodeenvoudig lijkt, erg ingewikkeld kan zijn. Dit ‘gecompliceerde’, dat in elk menschelijk wezen in meer of minder bewusten vorm aanwezig is, zal zich op velerlei wijze manifesteeren naarmate het door gevoelens, gebeurtenissen, of louter zintuigelijke waarnemingen wordt beroerd.

Hoe dit gecompliceerde door den schrijver aanschouwelijk wordt voorgesteld, is uitsluitend een kwestie van techniek. Men kan het in louter explicieten vorm doen, met essayistische nauwkeurigheid en dito bondigheid; men kan het ook uitvoeriger doen, volgens alle knepen die door eeuwen romankunst reeds werden geleerd. Het is noch Herreman, noch mezelf straffeloos toegelaten, een enkel technisch systeem als het eenig goede te aanbidden.

[p. 422]

Dit alles heeft weinig belang. Ik meen dat een schrijver moet probeeren zoo eerlijk en zoo volledig mogelijk het menschelijk gemoed in al zijn mooie en minder aantrekkelijke facetten uit te beelden. Wat onze eigen literatuur betreft, twijfel ik minder aan de eerlijkheid dan aan de volledigheid. Het lijkt wel of zelfs onze eerlijkste schrijvers de wilskracht niet hebben om de problemen die het gemoed van hun eigen figuren stelt, verder te volgen dan het bestek van hun gebruikelijke tweehonderd kleine bladzijden (die er in een buitenlandschen bladspiegel amper vijftig zouden zijn) toelaat.

Tot Herreman sprekend zeg ik dus: Indien de man, die 257 sigaretten rookt, zich onder het rooken telkens duidelijker aan den lezer openbaart, laat hij er dan 500 rooken. Indien dit niet het geval is, dat hij ze dan in zijn zilveren koker houdt en ze tusschen twee hoofdstukken door in rook laat opgaan. Indien, bij het gebruiken van een avondmaal, de aanzittenden telkens een vaag gebleven facet van hun gecompliceerd karakter belichten, laat ze dan iederen dag voor de gebuchten van hun maag aanzitten. En laat het verliefd paartje wandelen, al was het twintig maal, als wij hen bij iedere wandeling maar beter leeren kennen.

Piet VAN AKEN.