De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 400]

Problemen voor den naoorlogschen mensch

Nu we verlost zijn van de akelige oorlogsnachtmerries, moeten we ook onze al te zoete vredesdroomen-uit-den-oorlogstijd, onze al te rooskleurige en idyllische illusies, welke op geen werkelijkheid en enkel op ons geloof in den Idealen Mensch berusten, van ons afschudden. Zij mogen onzen huldigen ‘vredesdag’ niet vergallen. Wij moeten weer de ‘vrijheid’ gewoon worden. Maar men weze mild voor hen, die onder de nachtmerrie hebben gesidderd en geleden.

Een van de ontgoochelingen van den Weerstander is, dat zijn antagonist van vóór 1940, met wien hij broederlijk schuilkelder, gevangeniscel en ‘maquis’ deelde tijdens de bezetting, weer de oude, kleine twisten van vroeger begint op te rakelen, precies dezelfde oude, eeuwig-menschelijke twistpunten over godsdienst, economie, staatsinrichting, sociale verhoudingen, nationale en internationale toestanden. Natuurlijk zijn deze brandende kwesties voor de gelegenheid op nieuwe vooisjes gemoduleerd en met nieuwe redenen omkleed.

Een ‘vredes’-periode is nu eenmaal geen oorlogstijd. Zoolang er een buitenlandsche vijand op ons grondgebied vertoeft, veranderen de binnenlandsche ‘vijandelijkheden’: elke landgenoot wordt dan uw vriend, die zich met u tegen den buitenlandschen vijand keert; en als binnenlandsche vijand of ‘verrader’ beschouwt ge terecht al wie zich als vriend voordoet van dezen buitenlandschen vijand.

Eenmaal het gevaar bezworen, keert elk naar zijn oude binnenlandsche stellingen terug. Feitelijk heeft iedereen, bewust of onbewust, zijn eigen filozofisch en politiek ideaal voort gediend, zelfs toen er alleen sprake was van nationaal verzet.

Er is het vraagstuk van de menschelijke wreedheid, dat beangstigt al wie van zijn ouders en van zijn leermeesters de goed-en zachtheid als de schoonste menschelijke deugden heeft leeren waardeeren. Verdraagzaamheid, bestaat zij feitelijk nog? Hééft ze wel ooit bestaan? Wat blijft er in en nà een oorlog nog over van al het opvoedingswerk, waaraan de menschheid zoo moeizaam arbeidde? Of was dit enkel getheoretiseer in het luchtledige?

Neen, de besten hebben niet gefaald; en zij, die met de woekerwinsten ook hun moraal op zak hebben gestoken, dienen tot de orde te worden teruggeroepen. We moeten ons absoluut hervatten. Beginnen met ons zelf.

De fanatieke en onverbiddelijke wreedheid, als wapen ter verovering of ter verdediging, dient hardnekkig bestreden. Wie is daarmee begonnen? Voor ons, Belgen, is het antwoord gemakkelijk: de nazi's. Van wie zij het mogelijk hebben geleerd, moeten wij ons thans niet afvragen; ten hoogste waarom zij het dan op hun beurt hebben toegepast op kleine, onschuldige en zwakke volkeren als het onze.

De tijd moet uit zijn van de politieke geweldenaars, die de volksmassa's als

[p. 401]

het tapijt gebruiken, waarover zij gearmd loopen met Dame Geschiedenis, die zij als hun wettige vrouw of als hun concubine beschouwen. Maar deze courtisane is al zoo sluw en valsch als zij. Nemen we het Italiaansche voorbeeld: in 1940 met Mussolini flirtend, was zij in 1944 de vriendin der wrekende partisanen, vandaag doet zij met den populairen Meneer-om-het-even-Wie mee, om morgen allicht weer pathetisch Mussolini's, Garibaldi's of Matteoti's schim op te roepen.

Geweld lokt geweld uit. Het beste middel om iets uit een menschenhoofd niet te krijgen, om het er dus in te slaan, is het er met alle machtsmiddelen te willen uitslaan.

Zelfs als alle lijden en martelaarschap weer eens vergeefsch zouden zijn geweest, zelfs dàn nog zou de Weerstand zich tegenover het nageslacht kunnen verantwoorden met den slagzin van een Franschen koning: ‘Wij verloren alles, behalve de Eer’. Juist dàt wat in de geschiedenis van de Europeesche beschaving Goering en de gansche Neurenbergsche kliek aan hun holklinkende hakken veegden, tot hun eeuwige schande.

In 1940, in den Zomer, toen de Duitsche bezetters hun kleinen voorraad ‘hoffelijkheid’ en valsche ‘vriendschap’ in een paar weken tijds hadden uitgeput en zich weldra in hun ware gedaante vertoonden, begonnen zij onze rijkdommen systematisch te plunderen. Na de Angelsaksische weelde-eb (ondanks de krisis), de Germaansche armoevloed! Toen schreef mijn vriend, de Fransch-Belgische dichter Armand Bernier, zijn ontroerende ‘Eloge du pain’, kleine ode aan een kleine weelde, die voor wie weet hoe lang verdween...

Nu het getij weer is verloopen, zijn er reeds duizenden, die niet meer aan gisteren willen denken en achteloos en ondankbaar een verdroogde broodkorst het lot van het straatvuil doen deelen, al spreken de kranten van hongersnood... elders. Het onbereikbare is weer alledaagsch geworden.

Wij, hongerlijders van gisteren, zijn weer verzadigd. Om te kunnen verkwisten. Wij, weduwnaars van gisteren, zijn opnieuw met den Vrede getrouwd. Om te kunnen ruzie maken.

De Vrouw en het Brood: we waardeeren ze slechts als we ze moeten ontberen.

Wij, zwemmers in den maalstroom van gisteren, moeten thans een andere tactiek aanleeren, om in de hedendaagsche stroomingen het spoor niet bijster te worden. Wij moeten ons aanpassen, gisteren gingen we tegen de vijandelijke richting in; nu moeten we mét den natuurlijken gang van zaken méé.

We moeten immers voortleven, al is het voorloopig van de eene armoe in de andere.

Aan ons verdroogt stilaan het slijk van de oorlogsellende. En toch moet die afschuwelijke grondstof eenmaal het heerlijk-koele marmer worden, waaruit de Kunstenaar vroeg of laat enkele onvergankelijke beelden zal houwen.

[p. 402]

Menschen ploeterden met hun lichaam in het verschrikkelijke en tóch droomde hun geest van het sublieme. In een langzame en geraffineerd wreede ontaarding zijn ze, helaas, vergaan. Wie zal hun droomen, hun S.O.S.-kreten opvangen en ze gestalte geven? Patmos wacht op Johannes.

Kunst en Literatuur komen steeds laat; evenwel nooit té laat; het zijn herfstverschijnselen. Laten we intusschen nog wat van deze verwarrende, verbijsterende na-oorlogsche Lente genieten, om op ons verhaal te komen.

Wij leven nu eenmaal in de Lage Landen bij de Zee: dit is onze glorie en onze beperking. Wij, dwergen, werden in een heroïschen strijd gemengd; en we hebben ons als dwergen, als vliegen, als muggen, als bijen verdedigd. Ze moesten ons maar gerust hebben gelaten. En we zijn ook al wat sinds eeuwen die buitenlandsche sprinkhanenplagen, helaas, gewoon: zooals de duivel het branden. Daarom heeten onze twee meest volksgeliefde helden, niet Breydel, Artevelde of Anneessens (dit maken ze ons in de schoolboekjes wijs), maar Reinaard de Vos en Tijl Uilenspiegel. Zij waren beiden in den Weerstand, omdat ze er feitelijk altijd hebben in gestaan, en in de contramine ook. Dat is nu eenmaal ons en hun karakter. Balkansche Comitadji's of heethoofdige Spaansche pronunciamento-kraaiers bezitten we niet, neen, geen bandieten of roofridders, ten hoogste wildstroopers, smokkelaars en deugnieten. Ons ‘maquis’ hebben we in het struikgewas moeten organiseeren, bij gebrek aan wouden en gebergte.

Daarom vraag ik me dan ook af, of er hier wel een ware, nieuwe, groote Weerstandsliteratuur mogelijk is. Wij missen er den noodigen klankbodem (de bergen, wouden, etc.) en de noodige instrumenten (bandieten, roofridders, hidalgo's en Sancho's, Schwejks, Kozakken, dinamitero's en Fransche maquisards) voor. Weerstandsliteratuur zullen we meer dan waarschijnlijk weer uit het buitenland moeten importeeren.

We hebben geen Garcia Lorca, gelukkig ook geen burgeroorlog; maar moesten we een binnenlandschen brand krijgen (de hemel spare ons daar van!), dan nóg zouden we geen Garcia Lorca hebben; want onze Garcia's zijn veel te slim, te veel Reinaard en Uilenspiegel.

Poëzie en Kunst achter prikkeldraad en gevangenismuren gedijen niet goed. Men verliest er zijn laatste illusies, en wat beteekent nog schoonheid zonder illusies? We mogen ons nog gelukkig achten, dat de oorlog onze beste dichters heeft gespaard, maar zooals alle geluk is ook dit door den Dood overschaduwd. Ach, konden we Brunclair, Top, Van Baelen en Zielens en anderen maar terug tot het leven roepen.

Oorlog, Weerstand, Verraad, Maquis, Haat, zwarten en zoovele andere woorden: pas op, lezer(es), er zit springstof in; behandel ze met omzichtigheid.

Brugge, 1 Mei 1946.

Jan SCHEPENS