De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 393]

Ab imo pectore

IN de vijfde Latijnsche hadden wij voor Nederlandsch een dikken Hollander, die naar scheerzeep rook. Het lag eigenlijk minder in zijn bedoeling ons een beetje goeden smaak bij te brengen, dan wel ons te waarschuwen voor het dreigende gevaar van slechte boeken. En zoo eindigden dan al zijn lessen met een roerende redevoering, waarbij hij ons allen één voor één in de oogen keek, als om te zeggen dat hij wel wist welke vettige romans wij achter hoek of kant gelezen hadden. Wee degene, die dien blik niet doorstond! Tot hem was zeker de peroratie van zijn rede gericht: dat het verstand van dengene, die slechte boeken leest, zal verschrompelen als een blad in den herfst, zal opgezwiept worden door de winden, tot het neervalt in de duistere poelen van den herfstregen.

Hoe de man het op zekeren dag over zijn hart kreeg ons een passage uit ‘De Kleine Johannes’ voor te lezen, ik weet het nog niet. Ontroerd door onze ongewone belangstelling, en verwonderd over het uitblijven der traditioneele proppen, die vooral tijdens zijn lessen gelanceerd werden, bleef hij gansch het uur doorlezen. Pas bij het belsignaal werd hij zich van zijn paedagogische fout bewust. Hij is toen een speech begonnen, zóó ontroerend en aangrijpend, dat de tranen hem in de oogen stonden en wij in onze banken huiverden van schrik.

Wat kon hij anders in mij te weeg brengen dan een heimelijk verlangen naar dat slechte boek? Zeker was ik denzelfden avond nog begonnen, als ik niet vreesde in de volgende les voor zijn speurende oogen te bezwijken. Toen hij het weer eens had over het ongelukkige lot van de jongens die vuile boeken lezen trachtte ik mij in te beelden dat ik ‘De Kleine Johannes’ gelezen had. Toen zijn oogen de mijne doorpeilden lag er een spottende glimlach om mijn mond. Ik besloot denzelfden avond nog met de lezing te beginnen.

Het boek, dat ik rillend uit de bibliotheek had genomen werd mij innig lief. Ik las en herlas het, tot ik lange passages van buiten kende. Ik declameerde ze hardop als ik alleen was, 's avonds in mijn bed, en raakte soms zóó in vervoering, dat ik den leeren band van het boek tegen mijn wang streelde en hem kuste.

En langzaam kwam de kleine Johannes los uit de starre letters van het witte papier, en werd een vriend, wiens aanwezigheid ik even goed voelde als die van mijn schoolkameraden, maar die mij zooveel malen beter begreep, dat ik hem boven allen lief kreeg. Hij leidde mij in den hof, leerde mij het klagend tjilpen der musschen verstaan en de trotsche pantomime der lelies. Hij leerde mij droomend de witte wolkenpaarden nastaren en verlangen met hen mee te reizen. Want ik vond de wereld slecht, dóórslecht.

Lieve Johannes, jij leerde mij te streven om een goed mensch te zijn en ben ik heden nog ver van dat doel, het zal mij immer blijven bezielen. Aan jouw hand werd ik een droomer, ik die toch even goed den prijs van de koffie kende als de heeren Last en C^o van de Lauriergracht, 3. Maar ook bracht je

[p. 394]

mij dat heftige verlangen naar waarheid. Koortsachtig begon ik te lezen tot diep in den nacht. Ik verslond boeken en zag beangstigd hoe elk van deze boeken met pijnlijken ernst een eigen waarheid vooropzette en verdedigde. Oorspronkelijk bezielde mij elk van deze waarheden, ik werd er door aangegrepen en meegesleurd, maar zoohaast ik met een nieuw boek kennismaakte moest ik mijn vorige theorieën overboord werpen en ging ik weer een totaal anderen weg op.

Zoodat ik al spoedig het hoofd kreeg van een bokser, die op het punt staat knock out geslagen te worden. Voortaan las ik de boeken niet meer uit drang naar waarheid, maar wel om er mij nog dieper van te overtuigen dat niemand de waarheid kende.

Ik kon mij woedend maken als ik zag met welk een pedant betwetersgezicht onze prof zijn waarheden stond te verkondigen, en met welk hoovaardig misprijzen hij dan sprak: ‘Er zijn natuurlijk toch zekere heerschappen, die het altijd willen beter weten, maar daar zullen wij onzen tijd niet aan verknoeien. Het gezond verstand...’. Ik rilde.

Overdag kon ik mij handhaven met mijn agnosticisme, maar 's avonds als de duisternis mij opsloot tusschen de vier muren van mijn studio, kwam de angst plots huiverend op. Ik meende geesten te hooren, die tergend lachten en mij toefluisterden: ‘Er zijn ontelbare meeningen. Alle zijn valsch, uitgenomen eene. Wee hem, die ze niet vindt. Hij zal ondergaan al wat je professoren zoo schrikaanjagend over de straf van het hiernamaals gezegd hebben, en nog veel meer’. Ik begon te zweeten. Maar al te dikwijls waren mij de pijnen van de hel beschreven. Tot wien moest ik bidden? Och, geesten, zegt het mij! Wat moet ik doen?

Radeloos van angst stormde ik de trappen af, het salon binnen, waar mijn ouders zaten. Lijkbleek liet ik mij in een fauteuil neerzinken, en als de geur van versch brood ademde ik de kalme rust, die daar heerschte. Zouden vader en moeder het raadsel dan niet moeten oplossen? Waren die zoo gerust over wat na dit leven komt? Het deed mij goed het hoofd van moeder te beziene die zachtjes was ingesluimerd met een boek in de handen, en van vader, die rustig en regelmatig aan zijn pijp trok. Ik genoot van die kalmte, die ik met lange teugen inademde, die ik hoorde in het tikken van de Friesche klok, en die ik zag in de rookwolkjes, die vader uit zijn pijp blies. Kon ik gansch mijn leven maar naar deze stilte luisteren, en den angst voor de hel vergeten.

Maar in het bed kwamen de geesten weer. Zij kropen naar mij toe, trokken aan mijn lakens, en fluisterden: ‘Zoek want de dood komt als een dief in den nacht’. Ik begon dan te bidden. Maar de geesten lachten en gierden altijd maar luider.

Tot nog toe was de angst enkel 's avonds opgekomen, op het studio. Maar nu kwam hij zelfs in vollen dag. Toen ik op een middag naar school ging ontsnapte ik ternauwernood aan het gevaar, door een auto overreden te worden.

[p. 395]

Ik schrok hevig, en daar kwam de angst weer op. Het had geen haar gescheeld of ik lag voor gansch de eeuwigheid te branden.

's Morgens ging ik naar de mis, ging met ingetrokken hoofd en samengeknepen oogen te communie, paternosterde na de mis nog enkele tientjes voor het beeld van O.L. Vrouw, dat aan de andere zijde van de kerk stond, zoodat ieders blikken mij nastaarden, en dat alles verdroeg ik in de stille hoop dat 's avonds de geesten zouden uitblijven. Doch iederen avond dezelfde teleurstelling: de geesten hadden nog meer pret.

Mijn schoolwerk raakte stilaan op den achtergrond, ik kreeg straffen, kon die niet maken, en dan nog die afmattende angst, zoodat ik verzwakte en ziek werd.

's Morgens werd ik wakker, rillend van de koorts, met het besef dat ik doodelijk ziek was, en dat de dood niet lang op zich zou laten wachten. En het was voor mij een aangename verrassing vast te stellen hoe kalm en gelaten ik bleef. Het was of mij de kracht ontbrak om mij angstig te maken. Voor de eerste maal sinds langen tijd kwamen de geesten 's avonds niet, en ze zijn sindsdien niet meer gekomen.

Want ik had een uiterste punt van radeloosheid bereikt, zoodat mijn verstand zich moest verdedigen. Langzaam is die verdediging geschied, even langzaam als die afgrijselijke angst voor de hel is weggeraakt. Niet dat een boek mij toen de waarheid openbaarde, maar na enkele maanden was ik een volkomen cynicus geworden. Want cynisme is geen uiting van sterkte. Het is verdediging, ironie om je gevoel te overstemmen, spotternij om je tranen te bedwingen. Maar ik voer er voorloopig goed mee, en voor het overige interesseerde mij de waarheid niet. En de hel? Och Heere, daar moet je Shaw maar eens over hooren.

Van langsom meer kwam in mij het gevoel op dat ik onoprecht was tegenover mezelf en de anderen. Ik voelde mij 's avonds soms zoo moe van dat komediespelen en de-groote-Jan-uit-hangen dat ik walgde voor mezelf. Maar ik kon dat net van cynisme, waarin ik gevangen zat, niet van mij afwerpen. Integendeel ik voelde hoe het mij meer en meer opzoog.

Ondertusschen toonde ik in den loop van den dag niet de minste verzwakking. Ik stak hooghartig den draak met elken ernst, genoot triomfantelijk van mijn overwinningen, die ik keer op keer behaalde, en verzekerde mij alzoo het hooge woord bij mijn vrienden.

Was het misschien daarom dat de leiders van scouts en K.S.A. zoo onverpoosd ijverden om mij onder hun leden te tellen? Maar toen zij zagen hoe zij steeds afketsten op mijn ironie, begonnen zij hun pogingen te staken. Ook mijn opstellen waren daar de oorzaak van. Daarin trok ik ten strijde tegen hun scrupuleuze domheid, bespotte hun vergaderingen en verkneukelde mij in hun lezingen over de blommekens van Gezelle, en het harteken van Alice Nahon (dit laatste alleen voor de oudere leden).

[p. 396]

Wij bleven nochtans beste vrienden. Want zoohaast ik hen beleedigd had kreeg ik er spijt van, trachtte het goed te maken en vond me achteraf een bespottelijk figuur.

Wanneer je op het einde van je Poësis een gansch jaar lang niets dan andermans verzen hebt moeten ‘smaken’, dan wordt je gevraagd ook eens een versje te maken, om te zien hoe jij wilt dat die dingen geschreven zijn.

Na een week was mijn gedicht nog niet af tot groote ergernis van onzen prof, die maar niet begrijpen kon hoe ik zooveel last kon hebben met een eenvoudig gedicht. Want hij verstond niets van den strijd, die zich in mij afspeelde; van die worsteling om door dien wal van cynisme heen te geraken en contact te krijgen met mijn eigen teruggedrongen gevoel; van dien radeloozen angst dat ik den klop van mijn eigen hart niet meer zou hooren.

Plots greep mijn hand naar de pen en onbewust schreef ik de eerste verzen van mijn gedicht. Mijn gevoel was den strijd aan het winnen, want zachtjes aan volgden de overige regels. Ik herlas het gedicht en was zeer tevreden, want ik voelde weer het kloppen van mijn eigen bloed.

Telkens mijn cynisme nog eens opdook had ik enkel maar mijn gedicht te lezen, opdat mijn gevoel weer de bovenhand zou krijgen. Toch kon ik mij met het bereikte resultaat nog niet tevreden stellen. Ik voelde mij nog als een nietsnut, die zonder overtuiging rondslentert, als een bangerik die geen standpunt durft kiezen.

En ook van deze laatste kwaal heb ik mij langzaam ontdaan. Want ik heb de menschen elkaar te lijf zien gaan, uit onverdraagzaamheid voor mekaars opinie. Ik heb de overwonnelingen zien doorvechten, met een dwaas licht in hun oogen, zien moorden, zonder eenig nut.

Tegen hen zal ik strijden. Tegen de fanatiekers, de ketterjagers, en de dwepers. Amen.

Johan ILE