De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 377]

Een laatste woord over het Hubrecht van Eyck-probleem

DE behouden terugkeer van het Lam Gods, na zijn fantastisch avontuurlijke lotgevallen tijdens de jaren 1940-45, heeft het zoogenaamd Hubrecht van Eyck-probleem weer actueel gemaakt. Wel is er van een debat, zooals in de vooroorlogsche jaren, geen sprake. Doch ieder die het retabel eenvoudig maar vermeldt, - en hoe velen zijn er onder die niet bij machte zijn een zelfstandig oordeel te vellen, - kiest reeds door het noemen van de of den auteur(s) tegen wil en dank partij.

Als een verheugend toeval mag dan ook worden begroet het feit, dat juist dezer dagen van de pers kwam een reeds enkele jaren geleden geschreven studie van prof. dr. J. Duverger: ‘Het grafschrift van Hubrecht van Eyck en het quatrain van het Gentsche Lam Gods-retabel. Met een aanhangsel: Natuurwetenschappelijk onderzoek van de opschriften en de lijst van het Lam Gods-retabel’, door E. Bontinck (Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schoone Kunsten van België. Jaargang VII, nr. 4, Antwerpen-Utrecht, 1945, 99 blz., XXIV afb. buiten tekst).

Die studie vormt een belangrijke - en, laat ons hopen, laatste - bijdrage tot de oplossing van het bewuste probleem, dat we in de termen van den auteur zelf aldus kunnen formuleeren: ‘of Hubrecht van Eyck gewrocht heeft aan het Lam Gods-retabel te Gent, ja zelfs of hij bestaan heeft’. Menigeen zal zich afvragen, of het twistpunt de heele moeite wel waard is, die men er reeds aan heeft besteed. Prof. Duverger antwoordt bij voorbaat op dat bezwaar: ‘Wie de waarheid op kunsthistorisch gebied, zoekt te achterhalen, heeft tot plicht rekening te houden met een meester, die, door tijdgenooten, werd geroemd als de grootste kunstenaar, die ooit geleefd had...’, en verder: ‘wie het bewijs levert, dat Hubrecht van Eyck heeft bestaan en de echtheid van het quatrain aantoont, die erkent meteen dien meester als den ontwerper en den schepper van minstens een gedeelte van een kunstgewrocht van uitzonderlijk belang, nl. het Lam Gods-retabel te Gent’.

Zooals de titel het zegt, is onderhavig werk gewijd aan de studie van twee bronnen, waarvan de echtheid is betwist geworden. De eene is het grafschrift van Hubrecht van Eyck. De schilder werd in de Sint-Jans- (thans Sint-Baafskerk) begraven. De zerk, thans in het Museum van de Sint-Baafsabdij bewaard, stelt een geraamte voor dat een koperen plaat voor zich hield. Op die thans verdwenen koperen plaat stond een gedicht van achttienregels gegrift, dat begon met de woorden:

Spieghelt U an mij die op mij treden...

De tweede aangevochten bron is een Latijnsch quatrain, op de lijst van de buitenpaneelen van het veelluik geschilderd, en nog steeds, hoewel eenigszins

[p. 378]

geschonden, bewaard. Prof. Duverger heeft aan het slot van zijn studie den tekst van dat quatrain met alle nog bereikbare nauwkeurigheid vastgesteld. Aannemend, m.i. terecht, dat dit opschrift in opdracht van den schenker Joos Vijd is aangebracht, stelt hij er volgende vertaling van voor, die eenigszins afwijkt van de tot nog toe vooruitgezette interpretaties: ‘Schilder Hubrecht van Eyck, een grooter heeft niet bestaan, heeft dit werk begonnen en zijn broeder Jan, de tweede in de kunst, heeft die zware taak voltooid op verzoek van Joos Vijd. Deze (Joos) verzoekt U door dit vers zorg te dragen voor (ofwel: met dit vers plaatst deze onder uw hoede) wat tot stand kwam op 6 Mei (1432)’. (Met U is ‘niet bedoeld de massa, die geen Latijn verstaat noch geregeld toegang heeft tot de kapel, maar de geestelijkheid, de kerkmeesters en de H. Geestmeesters der St. Janskerk. Zij worden verzocht het retabel onder hun hoede te nemen. Daarenboven kan die vraag ook gericht zijn tot de familieleden en erfgenamen van J. Vijd, nl. tot de patriciërsgeslachten Triest en Borluut’.)

Welke bezwaren zijn nu tegen die beide bronnen ingebracht?

Reeds in 1882 schreef een Engelsch auteur, J. Hilton, in een werk over chronogrammen, dat het quatrain op het Gentsch retabel eerst een eeuw of meer na 1432 schijnt geschilderd te zijn; het kon volgens hem niet bij den voorgewenden datum thuishooren, want, beweerde hij, ‘alle jaartalverzen van vóór het midden van de XVe eeuw zijn verdacht, ja, onecht’. Die argumentatie raakte hier te lande niet bekend, voordat het debat pro en contra Hubrecht, in 1931 begonnen, in vollen gang was. Het antwoord is eenvoudig: het geschrift van het quatrain is wel degelijk vijftiendeeuwsch; chronogrammen waren omstreeks 1432, in strijd met Hilton's bewering, in Vlaanderen reeds in gebruik, zooals prof. Duverger door een paar voorbeelden bewijst.

De twee voornaamste bestrijders van Hubrecht zijn F. Lyna en E. Renders geweest. Eerstgenoemde had het vooral op het grafschrift gemunt, en hield voor, dat het eerst na 1565 was gedicht, terwijl Renders voor zijn stellingen bovenal steun ging zoeken in de opvatting, als zou het quatrain eerst tusschen 1616 en 1621 op het schilderij zijn aangebracht.

Het grafschrift bestond in 1565 nog niet, zegt Lyna: Lucas de Heere kent namelijk het sterfjaar van den schilder niet, blijkens een noot die voorkomt in een dichtbundel van hem die dat jaar verscheen. In 1568 daarentegen drukt Marcus van Vaernewijck het af. Daarop luidt het antwoordt: dat Lucas de Heere schreef: Hubert stierf anno .14., bewijst hoogstens dat hij zich het jaartal niet precies meer herinnerde, toen hij zijn aanteekening neerschreef. Er zijn meer voorbeelden in de handschriften van Lucas de Heere, waarbij hij opengelaten ruimten naderhand niet meer heeft ingevuld.

Positief ten voordeele van een hoogen ouderdom pleit het feit, dat de verschillende afschriften, die omstreeks 1562 van dit epitaphium werden gemaakt, sterk van elkaar afwijkende lezingen vertoonen, wat een goede verkla-

[p. 379]

ring vindt in de overweging, dat de plaat met de zerk onder de voeten van de kerkbezoekers sterk was afgesleten, dus oud was.

Zij die beweren, dat men eerst na 1565 het grafschrift heeft gemaakt, zijn een verklaring van die bevreemdende handelwijze schuldig. De mode, volgens Lyna, legde een dergelijke herdenking ook ‘van personages van minder gehalte’ op. Daarvan wordt echter niet het minste bewijs geleverd. De naijver tusschen Gent en Brugge, hield van zijn kant Renders voor, bracht de Gentenaren ertoe tegenover Jan van Eyck, die hoofdzakelijk Brugge toebehoorde, een eigen Hubrecht van Eyck op een voetstuk te plaatsen. Prof. Duverger wijst er echter terecht op, dat, verre van te groeien, ‘sedert het midden van de XVIde eeuw, zelfs te Gent, de faam van Hubrecht van Eyck aanzienlijk getaand was ten voordeele van die van zijn broeder’. Niets bewijst trouwens dat de welbekende economische en politieke naijver tusschen beide steden uit de XIVe eeuw, in de XVIe nog zou hebben voortgeduurd, en nog wel op kunstgebied.

Er is nog heel wat meer. Het grafschrift geeft den nauwkeurigen datum aan van het overlijden, die goed overeenstemt met wat men kan besluiten uit de betaling der rechten op de nalatenschap, en die dus vertrouwen inboezemt. Om de draagwijdte van die treffende overeenkomt te ontzenuwen, moesten Renders en Lyna tot de al te onwaarschijnlijke veronderstelling hun toevlucht nemen, dat de opstellers van omstreeks 1565 opzoekingen in het stadsarchief hadden ondernomen.

Het argument, dat quatrain en grafschrift niet vroeger worden vermeld (het zoo gevaarlijk te hanteeren argumentum e silentio) heeft slechts een zeer betrekkelijke draagwijdte: vele bronnen zijn niet bewaard gebleven, de voorhanden bronnen konden niet en moesten niet noodzakelijk de beide gegevens kennen, en zij die ze hebben gekend, moesten ze niet noodzakelijk mededeelen. Evenmin valt tegen den ouderdom van het grafschrift eenig argument te halen uit de taal. Wat Marcus van Vaernewijck ook bewere, hij heeft den tekst niet letterlijk overgeschreven, en hij heeft zelf het gedicht als ‘oud’ bestempeld, wat met de meening van Carel van Mander overeenstemt.

En nu het quatrain op de lijst van de buitenpaneelen. Prof. Duverger verdedigt de stelling ‘dat het werd opgesteld door een geestelijke op verzoek van J. Vijd en dat het, naar dezes wensch, in 1432 of kort nadien, op de lijsten werd geschilderd door een gezel uit het atelier van Jan Van Eyck of misschien zelfs door een Gentsch schilder’.

Wat heeft men, behalve de hooger genoemde en reeds weerlegde bezwaren, tegen de hier bepleite, bijna volkomen gelijktijdigheid van schilderij en quatrain aangevoerd?

In de eerste plaats: de weinige zorg die er aan is besteed. Dat is op zich zelf reeds betwistbaar, en is in geen geval een bewijs tegen de echtheid. Verder: de taal en de gebruikte uitdrukkingen, die den Renaissance-tijd zouden verraden;

[p. 380]

geen enkel bewijs wordt aangevoerd; daarentegen zijn er heel wat aanwijzingen ten gunste van een hoogeren ouderdom.

Behalve de hierboven genoemde auteurs heeft ook een Duitscher, met name M. Konrad, zich tegen de authenticiteit van het quatrain uitgesproken, en wel op volgende gronden: er hangt in het Antwerpsch Museum voor Schoone Kunsten een kopie van het Lam Gods, waarop een omlijsting te zien is die van de huidige verschilt: deze zou niet volledig echt kunnen zijn, evenmin als het quatrain’. Eerst omstreeks 1550 zou daar verandering in gekomen zijn: in 1557-1559, toen Michel Coxcie een andere kopie schilderde, voor Filips II, had de omlijsting reeds haar huidigen vorm. Konrad meent dat de kopie van Antwerpen uit de jaren 1520-40 dagteekent. De bewijzen die hij ten gunste van die stelling aanvoert, zijn geenszins overtuigend. Er zijn daarentegen ernstige gronden aanwezig om aan te nemen, dat het werk tot de tweede helft van de XVIe eeuw behoort, zoodat dan de voorhanden afwijkingen aan de fantasie van den kopist zijn toe te schrijven.

Wij zullen prof. Duverger niet volgen in de hoofdstukken die hij wijdt aan ‘de grafschriftenverzamelingen en het quatrain’ en aan ‘een nieuw onderzoek van de lijsten van het Lam Gods-retabel en van hun opschriften’. Zij hebben tot doel de laatste oorzaken van twijfel op te ruimen, die op de zijpaden van het debatgebied konden zijn opgerezen.

Wij vragen daarentegen nog aandacht voor het aanhangsel, waarin Dr. E. Bontinck, assistent aan de Gentsche universiteit, de uitslagen vastlegt van het ‘natuurwetenschappelijk onderzoek van de opschriften en de lijst van het Lam Gods-retabel’. Dr. Bontinck is chemicus en gespecialiseerd in de natuurwetenschappelijke studie van de schilderkunst uit vroegere tijden. Hij heeft de lijsten onderzocht in ultraviolet en in infrarood licht, en de verf aan een microchemisch onderzoek onderworpen. Hij besluit dat het opschrift onmiddellijk op een goudlaag werd geschilderd. Een steenimitatie die op de lijst werd aangebracht, is van lateren datum dan het quatrain. Dit laatste werd in geen enkel gedeelte overschilderd of veranderd. Daarenboven leert de vorm van de barsten: ‘De netstructuur van de plamuurlaag (= onderste laag) loopt regelmatig door de verf van de letters. Dat is een kenmerk voor een verflaag (letters) die dezelfde veroudering onderging als de daaronderliggende laag (plamuur)’. - Uit het natuurwetenschappelijk onderzoek valt dus geen argument te halen tegen de gelijktijdigheid van lijst en opschrift. Integendeel.

Bij deze zoo getrouw mogelijke samenvatting van het boek van prof. Duverger wenschen we nog een enkele beschouwing te voegen. Afgezien van de echtheid van quatrain en grafschrift, hebben ook onze andere bronnen tot de kennis van Hubrecht van Eyck aanzienlijke waarde. We kennen uit de Gentsche stadsrekening van 1424-25 een ‘meester Luberecht’, die twee ontwerpen van

[p. 381]

altaartafels voor de Gentsche schepenen maakt, uit die van 1425-26 een ‘meester Ubrecht’, dien de schepenen blijkbaar in zijn atelier gaan opzoeken. In dat laatste schepenjaar maken de registers van Staten van Goed melding van een ‘meester Hubrecht den schilder’. Ten slotte gewaagt ook de rekening van 1426-27 van een overleden ‘Lubrecht van Heyke’. Wie eenigszins met de Gentsche bronnen uit die periode vertrouwd is, weet dat de naam Hubrecht, die in het Maasdaal vanzelfsprekend zeer populair was, in de Leie-en-Scheldestad praktisch nooit voorkwam, en aarzelt dan ook niet die vier personen tot één te versmelten: schilder Hubrecht van Eyck.

Ten slotte is er nog het getuigenis van Antonio de Beatis, die in 1517 het bestaan kent van een schilder Roberto (vergissing te verklaren door het feit dat voor een Italiaan de voornaam Hubertus ongewoon is), die het werk begonnen is, terwijl zijn broeder, ook een groot schilder, na zijn dood het werk heeft voltooid. Dat pleit tevens, zooals ook prof. Duverger aanstipt, voor het bestaan van het quatrain in 1517.

Bundelt men al die bewijzen samen, dan blijft voor een niet vooringenomen onderzoeker het besluit niet uit: Hubrecht van Eyck heeft niet slechts bestaan, hij heeft ook een belangrijk aandeel in het Gentsche altaarstuk gehad, en heeft als zoodanig recht op een plaats van beteekenis in de geschiedenis van de schilderkunst.

H.V.W.