De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 372]

Kroniek van het proza

Richard Minne of het postpapier in eere hersteld

HET is een nobele drang van het menschdom om de complexiteit van zijn reacties tegenover Aarde en Geest te willen ordenen. Maar al te veel echter slaat men hierbij Herakleitos' mogelijke waarheid in den wind: ‘Tegenstellingen komen voort uit diepere eenheid; er heerscht een verborgen harmonie, schooner dan de zichtbare.’

De ‘zichtbare’ harmonie wil nu eenmaal dat er drie Regeeringsprijzen zijn, één voor de Poëzie, één voor het Proza en één voor het Tooneel. Verder werd nog voor een aanmoediging gezorgd ten bate van onze al te schaarsche essayisten.

Wanneer nu in ons land een auteur opstaat, die schrijft uit de prilste spontaneïteit van het hart en zijn proza verlicht met de mysterieuse klaarte van een gedicht, dan gaan de schoolmeesters dubben over deze ongewone fosforescentie en weten niet meer of de auteur dient beschouwd als dichter of als prozaïst. In feite is hij niets anders dan een volledig en absoluut eerlijk artist.

Aldus kwam het dat de jury's verlegen zaten met Richard Minne's jongste boek ‘Wolfijzers en Schietgeweren’, uitgave Manteau, 1942. Deze bundel bevat namelijk een nieuwe verzameling verzen maar tevens eenige verhalen, benevens een serie brieven. Wie Minne kent weet dat deze ‘zichtbare’ tweeslachtigheid even normaal is als die van bloemen, welke zich zelf bevruchten. Op het domein der wisselwerking tusschen de literaire genres, heeft Minne dezelfde bestuivingskracht als de distels, maar, de Nederlandsche spreuk indachtig, hij is een distel, die wél vijgen voortbrengt.

De Jury, die gelast was den jongsten Driejaarlijkschen Staatsprijs voor het Proza uit te reiken, heeft den knoop doorgehakt en ‘Wolfijzers en Schietgeweren’ de hoogste onderscheiding toegekend. Eén van haar argumenten, niet het sterkste, vond ze in het feit, dat een andere Jury het werk als poëzie niet had kunnen bekronen. Niet bij gebrek aan waarde maar uit eerbied voor de hooger geschetste compartimenteering.

Zoo wreekt zich de ironie van het leven. Minne, die zijn succes overwegend te danken heeft aan zijn verzen, doch er nooit voor officieel werd aangemoedigd, krijgt een onderscheiding als prozaïst. Het is trouwens dezelfde speling van het lot, die één onzer beste vertellers, Willem Elsschot, telkens speende van den Prijs voor het Proza.

Deze bekroning houdt echter nog wat meer in. De kunst van het briefschrijven werd verleerd. Men ziet althans geen bundels van moderne Mesdames de Sévigné verschijnen, Snoeck's ‘Brievenboek voor Verliefden’ buiten beschouwing gelaten, alsmede de officieele Wit-, Blauw- en Grijsboeken.

Richard Minne's brieven zijn een wellust voor den geest. Ze bezitten al de

[p. 373]

gaven, die men van een epistel verwachten kan: oprechtheid, directheid, geest, fantasie, ongekunsteldheid, charme. Het is zeer moeilijk om een brief te schrijven, die naar één persoon werd gericht maar die daarenboven elken buitenstaander boeit. Minne vertelt geen schandaaltjes, doet niet aan kwaadsprekerij, kortom zijn motieven liggen buiten de sfeer der ongezonde nieuwsgierigheid. Welk is Minne's geheim dan? Hij is eerst en vooral een nimmer sluimerende geest. Hij zoekt, hij vraagt, zelfs in zijn schijnbaar meest apodictische uitspraken. ‘Ik maak fout op fout, zegt hij, en nochtans ben ik hardnekkig tegen het weglaten der buigingsin. Voor die n wil ik op straat komen. Is dat uit contradictie-geest, of uit verlangen die n en haar logica nog eens tot mijn bezit te maken? Komt mijn strijd voor de n voort uit zwakte (lust tot contradictie), of uit sterkte (lust tot bezit)?’

De problemen, die hij in zijn brieven aansnijdt, zijn in feite de onze. Op zijn vragen wenschen we voor ons zelf ook het antwoord. Minne is als het ware een beetje onze publieke secretaris, die met zijn schrijfmachme op de markt zit en voor ons, die altijd voor een of ander ongeletterd blijven, de missieven naar de Groote Verliefde van het Onbekende typt.

Ofschoon hij zich zelf voor nijdas verslijt, is Richard Minne een ingoed mensch. Deze innerlijke warmte straalt over in zijn brieven en wie bijvoorbeeld den cyclus epistels over de vriendschap leest, benijdt Raymond Herreman, naar wien ze werden gericht doch die zoo vriendelijk was ze ons per procuratie te laten geworden in dit boek.

‘Wolfijzers en Schietgeweren’ bekronen was in feite de aandacht vestigen op de veronachtzaamde epistolaire kunst. Moge dit een aanmoediging zijn voor degenen, die in laden of liggers de vergeelde doch niet doode bladen bewaren van andere schrandere en brave menschen. Want wie brieven ontving van Raymond Brulez weet ook hoe geestig en onderhoudend die een banaal blad postpapier kan bezielen.

De onderscheiding, die ‘Wolfijzers en Schietgeweren’ te beurt viel, is eveneens een niet bedoelde hulde aan de mannen van het ‘Fonteintje’, van wie Minne hier toevallig de exponent is.

Deze bonte verzameling ontstond dank zij de medewerking van de drie vierden der redactie.

Zonder Herreman zouden de brieven nooit geschreven zijn en waarschijnlijk niet gebundeld. Men kan derhalve laten opmerken dat Minne wel zelf zijn boeken schrijft maar dat hij ze niet zelf ‘maakt’. Dergelijke eer valt gewoonlijk slechts de dooden te beurt. Minne geeft echter onomwonden de reden hiervan op in een luchtig doch zeer waar distichon:

Wilt ge gezond en lustig leven:
Herlees nooit wat ge vroeger hebt geschreven.

We herinneren ons dat Cyriel Buysse in een interview ook eens heeft verklaard dat hij met den besten wil van de wereld zijn eigen geschriften niet

[p. 374]

kon herlezen. Men vergeve ons de figuur, maar het is inderdaad alsof men een gebaard wezen opnieuw in den schoot van herkomst zou willen doen opgaan. Tot Minne's voldoening en tot onze baat heeft hij in zijn vrienden van het ‘Fonteintje’ trouwe bakers gevonden. Want ze zijn getweeën. Maurice Roelants schreef voor dit album een magistrale inleiding over den Gentenaar, den Fonteinier, den dichter van den haat, den fantasist, den levensminnaar, den filosoof, den eenzame in Minne. Terecht laat hij de Fransche geaardheid of althans de Fransche voorliefde van Minne opmerken. Deze leidt niet tot wezensvervreemding maar beteekent een gelukkig ingrediënt in onze nevelachtige zwaartillendheid. Deze facet van Minne's temperament verklaart dan ook nog beter, waarom zijn brieven zoo veerkrachtig zijn, zoo sprankelend en incisief.

‘Wolfijzers en Schietgeweren’ destijds verschenen in de reeks ‘Documenten’ verdient dezen naam ten volle. Het werk is uitverkocht. Moge het een spoedigen herdruk beleven, Richard Minne zal wel iemand vinden om de vervelende drukproeven te lezen.

Dat men zich echter haaste vooraleer de buigings-n heelemaal worde afgeschaft.

Julien Kuypers' ‘Donderkoppen’ of de lof der geestelijke vivisectie

EEN goed schrijver is meteen een résumé van een periode of een streek. Soms van beide. Vondel maakte het bilan op van de Gouden Eeuw in strijd en glorie, iemand zooals Balzac dat van het tweede Keizerrijk, Dreiser en Lewis dat van een bepaald Amerika.

In de Vlaamsche Letteren zijn het vooral de kleine provinciesteden, die hun notaris vinden om maar Brugge en Lier te noemen.

Van de Woestijne trok een definitieve streep onder de grootsche tragiek van de geraffineerde bourgeoisie, Streuvels zette een punt achter het Vlaamsche boerenleven, vooraleer machine en socialisatie het een nieuwe zwenking gaven.

De meeste dezer schrijvers deden dit onbewust, maakten het geval mee op organische wijze.

We meenen dat Teirlinck met ‘Het ivoren Aapje’ de eerste is geweest, die zich stelselmatig aan de ontleding van een stadsklimaat heeft gezet, gedurende de gistingsperiode van even vóór 1914.

Literaire criteria buiten beschouwing gelaten, komt hij echter in Julien Kuypers, den als romancier nog te weinig bekende, zijn evenknie te vinden. Als virtuoselijk artist wint Teirlinck het pleit, doch als systematisch chroniqueur moet hij het afleggen bij Kuypers.

Teirlinck neemt een bepaalden tijd als achtergrond en daarop laat hij zijn personages bewegen als op een zeer bont en dynamisch doek. Laten we niet vergeten dat Teirlinck in den grond altijd een tooneelman is geweest.

Kuypers daarentegen kiest zijn menschen zoo dat zij als het ware den tijd

[p. 375]

maken, terwijl de wisselwerking van het algemeen gebeuren op hen niet uitblijft. Persoon en geestelijk kader passen bij Kuypers in elkaar als een zwaluwstaart. Nog één stap verder en zij waren symbolen geworden.

Het meesterschap van Kuypers in zijn jongsten roman ‘Donderkoppen’ bestaat precies hierin zijn helden voldoende representatief te hebben gemaakt voor een algemeen gangbare mentaliteit, zonder dat er sprake kan zijn van marionetten of pions, die op kunstmatige wijze louter illustratie waren geworden.

‘Donderkoppen’ is geen tendenzwerk. Vader Andries, bijvoorbeeld, die het type is van het vooroorlogsche rustige maar uitgediende, is een beetje als de aarde zelf. Hij draait om een eigen as, die van zijn persoonlijkheid, maar terzelfdertijde wentelt hij ook, als om de zon, om zijn tijdperk.

Dit tijdperk wordt besloten door de verwarde jaren na de crisis, die op hun beurt hun beslag krijgen in 1940.

Het is een zeer stoutmoedige worp geweest van Julien Kuypers de diagnose te willen opmaken van een drietal jaren, die alle mondige lezers van zijn boek zelf, lucide of lijdzaam, hebben meegemaakt.

Een gewoon romancier uit Vlaanderen zou de diverse reacties opgeteekend hebben van één man tegenover de complexe en gecompliceerde dagen uit dien tijd. Met een bijna verontrustende acuutheid van geest en een intuïtie, die geen kreuken vertoont, heeft Kuypers een totaal profielzicht van een gansche reeks ‘personaliteiten’ geëtst. Van den onbeduidendsten snob, over den valschen en den waren artist, tot bankiers en ministers; elke facet van onze toenmalige maatschappij brengt haar mozaïeksteentje bij tot het trillend beeld van de algemeene maatschappij.

Kuypers beperkt zich evenwel niet tot de vertegenwoordigers van elk milieu; ook elk geslacht, in de dubbele beteekenis van het woord, completeert het ‘publiek’ De student staat er, ook de ouderling; naast den man weerklinkt de stem van de vrouw.

Het gevaar van deze volledigheid had een gewisse systematisatie kunnen worden.

Kuypers beheerscht echter niet alleen de psychologie van zijn personages, hij houdt ook den gang van het verhaal voor oogen. De student treedt op het gepaste oogenblik op, de militair verschijnt slechts ten tooneele, als de tijd hiervoor vervuld is.

Kan men van Hensen's poëzie zeggen dat ze zich ontwikkelt als een algebraïsche formule, van Kuypers' romantechniek dient beslist verklaard dat ze op meetkunde is gebouwd.

Horizontaal staan de menschen uit ‘Donderkoppen’ per rang de taille, volgens leeftijd.

Verticaal vertegenwoordigen ze de verschillende lagen van de maatschappij.

In de diepte vertoonen ze de schakeeringen van hun geestelijk en zedelijk peil, van hun waarde en hun waardigheid.

[p. 376]

Het is verder geen boutade te verklaren dat er in ‘Donderkoppen’ daarenboven iets van een vierde dimensie aanwezig is, iets dat ook relativiteit kan genoemd worden. Want naast hun hartstochten of hun berusting, zien Kuypers' schepsels onafwendbaar den tijd voorbijtrekken, die hen voortstuwt of onberoerd laat, hen neerslaat of voorbijsteekt.

Dit wonder van psychologische mechanica gebeurt over vierhonderd compacte bladzijden, die door de uitgeversmaatschappij ‘De Sikkel’ tot een voortreffelijk verzorgd boek werden verwerkt.

De meeste menschen begrijpen hun eigen tijd niet.

Heerscht een ongerepte vrede, dan achten sommigen het noodig aan revolutie te doen. Wordt iedereen door een chaos onderst boven geworpen, dan gaat in elk hart een heimwee branden naar sereniteit en paradijselijke rust.

Het is een gave om zijn tijd nuchter te kunnen bekijken en uit den wirwar de samenstellende motieven te halen. Het is een andere kwaliteit van evenwichtige geesten zich niet als profeet te willen opwerpen. Ten hoogste kunnen mogelijkheden worden geopperd en dan nog liefst in vragenden vorm.

Kuypers vermocht het in dit groot psychologisch oorlogscommuniqué zich bijna cynisch objectief te houden, objectief tegenover zijn door hem in het leven geroepen wezens. Dit doet elk eerlijk kunstenaar.

Doch bij het slot weet hij op simpele doch ontroerende wijze den mensch, die wij allen waren in 1940, een résumé te laten vinden van genen en, wellicht, nog dezen tijd. Dit résumé luidt: ‘Tusschen twee eeuwen in, aan den samenloop van twee stroomen; en zwemmen naar een onbekende kust’.

‘Donderkoppen’ is voor de Vlaamsche romanliteratuur meer dan een boek in de rij. Het is een intelligent en moedig gewetensonderzoek, een bezinning volgens de klassiek-litteraire middelen, die Schiller eens aanwendde in ‘Wilhelm Tell’, waarin het Vaderland eveneens de som is en het product van elken burger.

K. JONCKHEERE