De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 276]

Victor J. Brunclair

VOOR ‘de man in de straat’ heeft natuurlijk de naam van Victor J. Brunclair een niet zeer vertrouwde klank. Het is nu eenmaal het lot van de dichter, laat staan van de expressionistische dichter, zoeals Brunclair er één was, niet tot de intellectuële bagage van de massa te behoren, en hijzelf zou wel het meest verwonderd zijn geweest van het tegendeel.

Maar dit belet niet dat eenieder mag weten dat Victor Brunclair gestorven is op 21 November 1944 in het Concentratiekamp van Lagelund (Sshleswig-Holstein). En dat ook eenieder mag worden verteld waarom hij werd gedeporteerd. Toen hij mij in het begin van 1942, met zijn toen pas gehuwde jonge vrouw, een bezoek bracht, kon hij, noch ik, weten dat het een afscheidsbezoek zou zijn. Want minder dan éen jaar later werd hij wegens een valsche aantijging gearresteerd en in de gevangenis te Antwerpen opgesloten. Toen het bleek dat die aantijging niet gegrond was, heeft de Gestapo zijn vooroorlogse geschriften gaan onderzoeken en bevonden dat hij, de sympathisant van de activisten van de oorlog 14-18, geen deutschfreundlich maar een duitsvijandig individu was. Dat bleek namelijk uit zijn groot essay ‘Het Heilige Handvest’, dat in 1937 is verschenen en bekroond werd door de provincie Antwerpen.

In dit boek heeft de Gestapo o.m. gelezen: ‘De Germanen hebben ons in kultuuraangelegenheden altijd, om het zo uit te drukken, een pad in de korf gezet. Ze hebben ons altijd willen overtuigen van hun meerderwaardigheid- complexen, en dit voor betogen en prestaties die nooit aan de creatieve intuitie, altijd aan het bewust en stelselmatig rationalisme ontsprongen. De Geest is er geïnfeodeerd aan een staatstelsel dat enkel betracht de puinen van een op rationalisme en Herrenmoral gevestigde kultuur te bolwerken. De Germanen zijn Ersatzmeesters, camoufleerders van tekorten. Gretchen is bloedarm en Germania is maar mooi als ze een stormhelm draagt. - Mussolini, Hitler, Stalin, regimehouwers door bloedstorting, hoe zult gij U tegenover het hoogste gebod der mensenliefde verantwoorden? Doe ons het paradijs geen tweede maal verliezen, daar waar gij het denkt te vinden.’

Brunclair bleef dan, op grond van deze tekst, aangehouden en werd in September 1944 naar Duitsland gedeporteerd.

De dood van de Fik, zoals wij hem gemeenzaam noemden, heeft zijn vrienden verrast en terneergeslagen. Laat ons daarom een troost zoeken in wat hij ons heeft nagelaten, in wat een mens, als hij dood is, het meest leven blijft: zijn geschriften.

De naam van Brunclair is natuurlijk onafscheidbaar verbonden aan de groep der Vlaamsche expressionistische dichters, en dan ligt het voor de hand dat ik een woordie zeg over de positie die hij in deze groep heeft ingenomen.

Eerst aarzelend in het tijdschrift ‘Ruimte’ en daarna definitief in ‘Vlaamse Arbeid’ kwam het alras tot een scheuring, zoals dat onder goede Vlamingen gebruikelijk is, tussen de dichters van het Vlaamse expressionisme, die zich in

[p. 277]

twee groepen verdeelden, aan de ene kant Moens, Mussche en Gijsen, aan de andere zijde van Ostaijen, Brunclair en ikzelf. Theoretisch uitgedrukt vormden zij naar het woord van Paul van Ostaijen, de romantische en de organische of classicistische expressionistische groepen. Brunclair echter was het enfant terrible van onze groep en nu eens helde hij over naar de ene en dan weer naar de andere zijde, wat van Ostaijen eens deed schrijven: ‘Brunclair hangt aan een touw boven de kloof die beide groepen scheidt. Of het touw sterk genoeg zal blijken te wezen?’ Hij is, helaas te vroeg gestorven om hierop het antwoord te kunnen geven! Sommige gedichten uit zijn laatste bundel toonden echter aan dat hij een weg had gevonden die hem zou hebben geleid naar een dichterschap dat de meesten van ons hem zouden benijd hebben.

Men heeft Brunclair tijdens zijn leven, zooals men dat trouwens ook met V.O. heeft gedaan, gescholden, aan de hand van zijn gedichten, voor clown en grapjas. De critici hebben jammer genoeg nooit geweten hoe bloedernstig hüj zijn kunstenaarschap opvatte, en evenmin hebben zij geweten hoe weinig hun critieken hem hebben kunnen raken. Eij stond boven het oordeel van de anderen, maar waar die anderen niet het creatieve van zijn eigen kunst, maar het theoretische van zijn kunstopvatting aanvielen, repliceerde hij steeds op de hem eigen, d.i. scherpe en niets ontziende wijze. En hierin ligt misschien het zwaartepunt van zijn literaire nalatenschap, ik bedoel in zijn zeer agressief proza. Want meer dan een scheppend artist is Brunclair m.i. een critisch kunstenaar geweest en dat blijkt ten overvloede uit ‘Het Heilige Handvest’. De kijk die hij had op de bestaande kunstuitingen en zijn schiftingsvermogen van de qualitatieve verschijnselen der kunst stempelen hem tot éen onzer beste critici, althans op het gebied der dichtkunst, Om dat te bewijzen wil ik een halve bladzijde aanhalen uit het merkwaardige essay dat het ‘Heilige Handvest’ is: ‘De dichter zal zijn tijd beleven, niet richten, omdat zijn invloed in dezen concreet nihil is. Als geestesmens is de dichter in het tijdgebeuren een toeschouwer. Hij aanvaardt de onmacht door zijn zuiver dichterschap aan de wedloop een ideeële bestemming te geven, maar deze onmacht schakelt zijn verlangen nààr en zijn cultus vàn een “seinsollende Welt” niet uit. Hij kan daarvan het geestelijke projectiebeeld aanlijnen, want de inhaerente hoofdeigenschap van den dichter is “de drang naar elders”, naar een nevengebied van de fenomenaliteit, weg van het reaalgebeuren naar een geestelijke oasis. Daar weit de bron van zijn lyriek. Maar met de golfslag van deze verre bergrivier kan hij nooit het maatschappelijke getij doen verebben. Wel kan hij de dingsn van buiten verfrissen, zooals v.O. zei. En in dit verband noemen wij b.v. René de Clercq een heugelijk verschijnsel, inzoverre hij de propaganda-leuzen uit een bepaald tijdsgewricht met lyrische deesems doorkneedt en hun accidenteel karakter naar poëzie omvormt. Maar men drukke de Muze geen stormhelm op de wilde lokken. En de veder van den dichter worde geen speer voor ideologische tornooien.’

Deze enkele regels duiden aan dat Victor Brunclair in de volle rijpheid

[p. 278]

was van zijn critisch talent, en wat wij, gezien zijn enorme werkkracht, nog van hem hadden mogen verwachten, stemt ons bitter tegenover het noodlot dat hem uit ons milieu op zulke tragische wijze heeft weggerukt, en des te meer tragisch voor hemzelf omdat hem, tijdens zijn ballingschap een zoontje werd geboren, dat hij dus nooit heeft gekend en aan wie hij zijn laatste gedicht heeft gewijd, dat hij op sluikse wijze aan zijn jonge vrouw nog heeft kunnen doen toekomen:

Moeders ogen zijn stille sterren
In ons leven opgegaan
Volgt mijn biik die baan van verre
Nooit zal hun tedere glans vergaan

O goede gloed der dubbellichting
Waardoor ons leven wordt geleid
De myriaden vergezichten
Verloren in de wind verspreid

Zij wijken voor uw binnenglans
Oneindig minder schoon dan deze
Want steeds komt in hun kleinen krans
Een lichtkern hooggerezen

Wiens gloed ons als een mantel hult
Van louter klaarten saamgeweven
En ons met goedheid houdt vervuld
Ons hele leven

Loods langs de barre wrakkenkust
Stuur vast uw vaart door hoge zeeën
Het lot gunt ons zo luttel rust
Naast kleine vreugden grote weeën

Daarom houd in de storm der baren
Het zuivere leidslicht voor uw boeg
Niets kan haar ogen evenaren
Van die in smart ons leven droeg

Al zijn deze simpele verzen weinig representatief voor de poëzie van Brunclair en weinig origineel voor zijn temperament, een temperament dat altijd onder hoge druk stond, toch mogen ze hier een plaats vinden bij de herdenking van het treurspel, waar hij de zo beklagenswaardige held is van geweest.

Gaston BURSSENS