De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 257]

Literatuur, oorlog, weerstand

OVER de Hollandsche Verzetsliteratuur werd er reeds heel wat geschreven, over de Vlaamsche zoo goed als niets. Zij bestaat nochtans ook, maar is minder bekend. Laten we thans over het geheel geen waarde-oordeel vellen. Vermijden we, het buitenland te overschatten en het onze te misprijzen. Met de Breendonk-geschriften bijvoorbeeld, waarvan dit van Franz Fischer stylistisch het beste en dit van Victor Trido het aangrijpendste, kan een Dostojefski of een Dante van morgen een meesterwerk opbouwen. Herman Van Snicks ‘Reportage-Europa 1930-1945’, A.H. Gannets ‘Vlaanderen veegt’ en andere uitgegeven of nog onuitgegeven werken bevatten flinke brokstukken. Het is niet allemaal verlies, zooals diegenen smalen, die er steeds op uit zijn om slechts de winst van het buitenland te zien.

Vergeten we bijvoorbeeld niet, dat de beste Duitsche oorlogsliteratuur van deze eeuw tien jaar na 1918 werd geschreven, ofwel verschillende jaren onopgemerkt bleef en door het succes van Remarque plots werd ‘ontdekt’.

Op dit oogenblik kan men enkel oorlogsliteratuur verwachten van de slachtoffers zelf, d.i. van gekwelde, gepijnigde, gebroken menschen. Men moet hun eerst den tijd laten voor een volledig herstel. Deze Geteekenden, wier stigmaten bij elke nieuwe Lente weer aan het bloeden gaan, hooren wij de woorden herhalen van een van Heine's ‘Zwei Grenadiere’: ‘Wie brennt meine alte Wunde’.

Beziet bij deze hoopvolle Lente de naakte, kaalgeschudde boomen. Ook zij hadden het in den Winter hard te verduren. Morgen reeds dragen zij bloesems, weldra bladeren, en later komen de vruchten. Sluiten we onze oogen niet voor de feiten van gisteren. De enkele hier bijeengebrachte getuigenissen zullen u er aan herinneren. Maar laten we in de mate van het mogelijke er een Lentemystiek op nahouden: geen door valsche illusies geïmproviseerde, maar een die rekening houdt met al de er aan verbonden moeilijkheden, en deze zijn legio. Zij mogen ons evenwel in onzen drang naar Herleving niet verlammen; maar het heeft ook geen zin ze te negeeren.

Een dictatuur houdt niet van schrijvers en getuigen, die tevens vrije menschen zijn. Zij heeft hen op alle mogelijke en onmenschelijke wijzen het zwijgen opgelegd. Potlood, vulpen, papier, ja zelfs het gesproken woord werd aan haar slachtoffers ontzegd. Daarom zal het ontzaglijke leed van de duizenden, die met hun leven zèlf hebben moeten getuigen, door anderen te boek moeten worden gesteld. De knechten en lakeien van de dictatuur krijgen daarentegen de gelegenheid om zich uit te schrijven. In de mate, waarop de ‘zwarte’ literatuur, d.w.z. deze geschriften die den nazigeest van 1933-44 voort zouden willen propageeren, in de nabije toekomst door de Democratie zou kunnen geduld worden, zal ook de Verzetsliteratuur in kracht toenemen; want zij beteekende de weerbaarheid van gisteren en zij zal ook de weerbaarheid van morgen zijn. Krijgt haar opponente den genadeslag (wat gehoopt moet

[p. 258]

worden door al wie in 1940-45 heelt geleden), dan mag de weerstandsliteratuur ook hààr taak als geëindigd beschouwen.

Wij moeten groeien naar het nieuwe morgenlicht. De nacht heeft uit. Wij moeten ons aanpassen. Maar daarin bestaat precies het drama van den weerstander. Weerbarstig te zijn tegenover de zg. ‘nieuwe orde’ was juist zijn hoogste deugd. De man van den weerstand steekt thans nog grootendeels in zijn oorlogsmentaliteit, -huid en -kleeren.

Waar wij dienen voor op te passen is, dat België geen nieuwe Wies Moensen, Frans Daelsen en Cyriel Verschaeve's kweekt. Er bestaat voor vrijheidlievende menschen daar maar één middel toe: het talent van waar het ook kome in geen geval fnuiken; maar verhinderen dat het de advocaat worde van een slechte zaak.

Na 1918 waren de cultureele uitingen van het Vlaamsch-Belgische minimalisme braafjes en tam, die van het Vlaamsch-nationalistische maximalisme hartstochtelijk en gedurfd. De Jeugd voelde zich aangetrokken tot de waaghalzen en keerde de kalme bezadigden den rug toe. Alle tusschenoorlogsche moeilijkheden zijn daaruit voortgevloeid. Nu hebben de feiten bewezen, dat de bezadigde minimalisten het bij het rechte eind hadden, terwijl de maximalisten niets anders hebben voorbereid dan den weg naar het verraad, ‘de onderwerping en de schande’ van 1940. Het dient evenwel erkend, dat de besten onder hen vóór 1933 hebben klaargezien en den terugweg zijn ingeslagen. De fout van 1918 mag niet worden herhaald. Onze goede en rechtvaardige zaak dient met geestdrift en hartstocht te worden beleden en verdedigd.

In 1918 begreep de jeugd de verbittering niet van hen, die uit de loopgraven terugkeerden. Thans kennen de tot man gerijpte jongelieden-van-toen ook de ontgoochelingen van den mensch, die uit den oorlog komt als uit een hel en zich den vrede als een paradijs heeft voorgesteld. Neen, het is een vagevuur. Wij hebben den indruk, dat de jeugd van vandaag wèl de tragedie van de overlevenden uit de Duitsche folterkampen begrijpt. Dat onder hen of voor hen een Suëtonius, een Dostojefski, een Heine opsta, niet een navolger van deze grooten van vroeger, maar equivalenten.

Zoo'n uitbarsting van levenskracht als in 1918 zal het deze maal niet worden. De Weerstand (d.i. de som van alle gezonde, moreele en intellectueele, nationale krachten) heeft het daarom al te hard te verduren gehad. Als een Kanaalzwemmer is hij uitgeput; maar de schijnbaar nooit opdagende kust werd bereikt! De verloren krachten komen thans stilaan terug.

De twintigste eeuw beleven wij als een tweede ‘zestiende eeuw’. Reformatie en Contrareformatie, Luther en Erasmus dragen andere namen. Laten we hopen, dat ook wij onze ‘zeventiende eeuw’ zullen krijgen, deze maal zonder Spanjaard. Misschien kan Erasmus, met zijn verouderd Latijn, maar zijn eeuwig juiste diagnose, ons daarbij nog helpen.

JAN SCHEPENS