De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 58]

Tooneelkroniek
Middeleeuws tooneel te Gent

DIE vier ons bewaard gebleven XIVde eeuwse spelen, abel ofte scone ende edel, genoemd, zoals wij tegenwoordig van (wereldlik) drama tegenover komiek, zouden spreken, zijn onderling wel zeer verscheiden.

De ‘Gezellen van den Spele’ hebben oordeelkundig gehandeld door ons tans, nà ‘Esmoreit’, ‘Lanseloet’ te brengen. ‘Lanseloet’ moét inderdaad, naar de inhoud te oordeelen, ouder wezen, d.w.z. later geschreven. Dit spreekt het duidelikst, wanneer we ons even die stukken gemoderniseerd voorstellen. Speel ‘Esmoreit’ niet in 's-Gravensteen, maar in geklede rok, en je bekomt, al naar de geest en het talent van de bewerker, een roman-ciné, wanneer de klem wordt gelegd op de snoderij van de kinderroof, en op de moraliteit dat ‘quade werken te quaden lone comen’ - een draak dus, genre ‘Martijn, de Vondeling’ - of wel een lichtelik magies-realisties spel, een variant op ‘Le Lion des Mogols’ van Epstein en Mosjoekin, wanneer daarentegen de klem wordt gebracht op de exotiese tegenstelling tussen de halfwerelden van kruis en halve maan, op Platus, de Oosterse wichelaar, die zijn sultan uit de sterren bericht dat in Sicilië een koningszoon werd geboren, of op de psychologiese feeërie van de liefde tussen broer en zuster die geen broer en zuster zijn. Van deze twee visies zou de tweede hypermodern kunnen wezen, maar met literatuurhistoriese nuchterheid bekeken, ligt de eerste meer voor de hand; bovendien, wat is dat hypermoderne anders, dan een berekende terugkeer naar de arcanen der primitieven? In beide gevallen zou ‘Esmoreit’ dan vroeger geschreven zijn dan ‘Lanseloet’ dat, gemoderniseerd, een psychologies drama geeft, genre XIXde-XXste eeuw, zoals dat de feuilleton wou zuiveren en naar binnen keren: Bourget, Bordeaux, en huns gelijken. Het is weer een spel van liefde, niet van hoofse liefde, maar een pleidooi voor zulke liefde, tegen een liefde van ‘dorperie’. ‘Sprect hoveschelike ende mint met trouwen’, luidt hier de moraliteit. Het conflict is hier dus ‘dieper’, zoals de moderne psychologiese literatuur dat vindt; het gaat niet tussen mensen die entiteiten van boos of goed zijn (de edele Esmoreit en de snodaard Robberecht) - maar tusschen twee strijdige gevoelens van een zelfde mens: tussen goed en kwaad in de ziel en in de daden van de beklagenswaardige prins Lanseloet, toen ‘hi wert minnende ene joncfrou die met sijnder moeder diende’. Om te beginnen was Lanseloet's liefde voor de kamenier Sanderijn beslist hoofs: de prins wil haar huwen, maar Sanderijn verzet zich, vanwege het standsverschil, en wil ook ‘geens mans vriendinne’ worden. Lanseloet's boosaardige moeder dan, om haar zoon te genezen van zijn dwaasheid, doet hem het meisje bezitten, berekenend dat onder het effect van het ‘post actum animal triste’, de prins zich, al was het maar één oogenblik, van de geliefde zal afkeren. Het sluwe opzet slaagt, en de gewonde Sanderijn vlucht weg naar een vreemd land, waar ze de vrouw zal worden van een heus ridder, die niet wil achten op de éne bloem, die een valk van de nog zoveel andere en mooier bloemen rijke boom heeft

[p. 59]

geroofd. Met het berouw ontwaakt ook weer de eerste liefde in Lanseloet, dubbelzinnige houding die als een prefiguratie is van die andere prins van Denemarken: Hamlet. Hij zendt zijn kamerling Reinout uit om de jonge vrouw op te sporen; deze vindt haar, maar ze is niet te bewegen om terug te keren. Reinout durft zijn heer de waarheid niet te bekennen en meldt hem dat Sanderijn is gestorven, waarop Lanseloet's hart breekt. Drie belangrijke punten van de liefdespsychologie worden hier dus aangesneden: de hinderpaal van het standsverschil, de hinderpaal van het ‘post actum’, en de hinderpaal van de geroofde bloem. Zoals het een kunstwerk past, wordt echter meer 's mensen gestruikel over die hinderpalen getoond, dan dat een quasi wetenschappelijke methode voor hun opruiming zou worden geleerd. De oplossing is à rebours: Lanseloet sterft van spijt, maar 't leven begin je niet opnieuw, een echte oplossing is er niet.

Als in ‘Esmoreit’ is de toneelverwerking hier weer zeer vlot en ineengrijpend: een schijnbaar eenvoudig kluwen van zielsconflicten en conflicten metterdaad; het toneel, plasties, als een grote balans met rechts de wereld van Lanseloet en links die van Sanderijn tegenover elkaar afgewogen; Reinout als een reiziger tussenbeide en Lanseloet stervend op de punt der naald, op de midden-breuklijn van de staatsietrap tegen de ruwe fondmuur, in nog maar één enkele uitdovende lichtbundel - blond, bleek en bloedrood in zijn smalle prinserok. Hulde aan J. Boes, directeur en regisseur der Gezellen; aan Gustaaf Boebaert, die voorzeker in rechte lijn moet afstammen van het geslacht der Esmoreits en Lanseloten; G. Gyselinck (als Reinout), een bizonder begaafd acteur, een en al talent en beheersing; Frans Roggen, de goedlachse echtgenoot van Sanderijn; J. Speelthore, de warandehoeder, die even de grappige noot brengt vóór de tragiese val van het verhaal; Lode Fierens, statelike proloog; mevr. U. Hart, somber feeksige koningin-moeder. Celine Weenen, die Sanderijn speelde, is bepaald van een aanbiddelike klei: iets van Marthe Dugard, iets van Marcelle Dambremont, èn zichzelve: glijdende gracielikheid en kwijnende roos van een glimlach. Door dat glijdende en glimlachende is ze, vergeleken bijvoorbeeld met Diana de Ghouy (Damiët), méér van de film, want, in tegenstelling tot zekere verkeerde meningen, is het spel op de film veel verstarder dan dat van het toneel. Wij hadden een tragiese Sanderijn verwacht, die nóg van Lanseloet houdt, al zal ze nooit terugkeren. Celine Weenen heeft ons integendeel iets féërigs gegeven, glijdend door dat middeleeuwse kasteel als een prinses uit prenteboeken, met al de bitter-charmante onberoerdheid der vrouweziel... Als in ‘Esmoreit’ werd de stemming ook weer verrijkt door het harmonium van G. Verschraegen, en wat de costumage betreft, - de schoonheid van oude schilderijen. Tot besluit de sotte klucht ‘Nu noch’, grappig, en picturaal wezelik mooi, met Gyselinck, Nina Schmidtz, Fierens en Speelthore.

Johan DAISNE