De Vlaamsche Gids. Jaargang 28

[p. 25]

Contrabandetooneel (ca. 1600)

I. De sleutel van het geheim: C. Cruls A.B.C.

Onder de Nederlandsche geschriften, die sinds 1550 in onze streken, om welke reden dan ook, op de lijsten van verboden boeken geplaatst zijn⁽¹⁾, komen verschillende werken voor, wier vroegere gevaarlijkheid thans veelal niet eens meer vermoed wordt en die de hedendaagsche boekenliefhebbers zeer zeker ongaarne zouden missen, als daar zijn:

Reynaert de Vos^(2);

Den Spieghel der Jonghers (van L. Goetman)^(3);

Uilenspiegel^(4);

De Stove (van Jan vanden Dale)^(5);

(1) Zie C. Sepp, Verboden Lectuur (Utrecht, 1889), p. 12 vlgg. (lijst van 1550); p. 99 vlgg. (lijst van 1558); p. 159 vlgg. (lijst van 1570) en Pr. Van Duyse, De Rederijkkamers in Nederland II (Gent, 1902), p. 261 vlgg.

(2) C. Sepp, a.w., p. 274 vlg. (lijst van 1570). Vgl. Mr. L. Willems' Inleiding, p. XXVIII-XXXII, tot den facsimilé-herdruk dezer schandaleuse bewerking uit 1566 (naar het eenig bekend exemplaar, door hem ontdekt in de Bayerische Staatsbibliothek te München), welke herdruk bezorgd werd door Dr. M. Sabbe (Reynaert de Vos etc., Antw., 1924). Plantijns uitgaaf was nochtans voorzien van een mooi koninklijk privilegie (voor 8 jaar) en desalniettemin kwam ze op den index te staan, waarvan Alva den druk toevertrouwde aan... den architypograaf zelf! Deze haastte zich dan ook, aldus Willems, om zijn geheelen voorraad van het veroordeelde werk te vernietigen. De liefhebbers volgden evenwel zijn voorbeeld niet na, daar o.m. de boekerij van Jan Dirksz. van Brouchoven, Burgemeester en Vroedschap van Leiden (overl. 1588), een afdruk rijk was, blijkens G.B. Ch. van der Feen, Noord-Nederlandsche boekerijen in de 16e eeuw (in Het Boek, Tweede Reeks VII, 1918, pp. 89 en 325, telkens n^o 91).

(3) C.P. Serrure, die dit laat-vijftiendeëeuwsch didactisch gedicht in 1860 herdrukte voor de Maatschappij der Vlaamsche Bibliophilen, vergat daarbij te vermelden, dat het op den index van 1550 geplaatst werd (vgl. C. Sepp, a.w., p. 83).

(4) Nl. Wlenspieghel apud Joannem van Ghele, sine privilegio et anno. Zie C. Sepp, a.w., p. 261 (lijst van 1570).

(5) C. Sepp, a.w., p. 251 (lijst van 1570) en onze Rhetores Bruxellenses I, in Rev. belge de Philologie et d'Histoire XIV (Brux., 1935), p. 444.

[p. 26]

de Refreynen int sot amoreus wys (Antw., ca. 1530)^(6);

Van den X Esels (Antw., ca. 1530)^(7);

de Spelen van Gent (1539)^(8);

het Antwerpsch Liedekensboek (1544) enz.^(9).

Naast deze, soms maar in één enkel exemplaar, ja zelfs heelemaal niet, bewaarde voortbrengselen⁽¹⁰⁾, ontmoeten we ook het

(6) Een weergaloos schoon bundeltje, zooeven op puike wijze herdrukt: De Refreinenbundel van Jan van Doesborch door C.H.A. Kruyskamp. Eerste Gedeelte (Leiden, Juni 1939). In de grondige inleiding tot dezen herdruk vernemen we o.m. dat Doesborchs uitgaaf, waarvan nog slechts één exemplaar bewaard wordt (Universiteitsbibliotheek, Gent), tusschen Juli 1528 en Juni 1530 te Antwerpen het licht zag (p. XV). Niet waarschijnlijk echter, zooals de heruitgever (en menigeen met hem) meent, doch heel zeker staat dìt bundeltje op den index en niet alleen op dien van 1550, maar ook op dien van 1570 en telkens vermoedelijk wegens enkele ‘schandaleuse’ houtsneden. Op genen (cf. Sepp, a.w., p. 80) luidt de titel: Refereynen in sot, amoureux, wys, op dezen (cf. Sepp, a.w., p. 247, een plaats, door Kruyskamp niet vermeld): Refereijnen soo amoureus ende wys. In beide gevallen komt hij dus nagenoeg overeen met dien van ca. 1530. In het tweede geval (men leze sot en niet soo) laat de index op den titel nog volgen: Antwerp. bij JAN VAN GHELE ende bij LIESUELDT., wat bijgevolg op twee verschillende uitgaven wijst, waarschijnlijk bezorgd door Jan van Ghelen II en Jakob van Liesvelt (of dezes weduwe), beiden drukkers van gereprobeerde lectuur (zie hieronder, noot 7 en Sepp, a.w., p. 280 en 282). Het door Dr. F. Kossmann ontdekte fragment van een andere uitg. dan die van Doesborch (cf. Kruyskamp, a.w., p. XVII) komt deze gevolgtrekking kracht bijzetten. Daarentegen zijn er in de Gentsche refreinen van 1539, met hun ellenlangen titel (Refereynen Int Vroede,... Item int Zotte,... Item int Amorueze...), geen, laat staan schandaleuse, illustraties te vinden, terwijl na de eerste twee uitgaven (1539 en 1540) alleen herdrukken van 1581 en later bekend zijn. Zie nog onze Rhetores Bruxellenses II, in Rev. belge de Philologie et d'Histoire XV, 1936, p. 47, n. 4 en Dr. L. Willems' mededeeling over een editio expurgata van Doesborchs bundel, gedrukt te Antwerpen in 1640 (Versl. en Mededeel. der Kon. Vl. Ac., Febr. 1938, pp. 85-86).

(7) Cf. Sepp, a.w., p. 254 (lijst van 1570) en Mr. L. Willems' studiën (Versl. en Mededeel. der Kon. Vl. Ac., 1921, p. 573 vlgg. en 1937, p. 45 vlgg.), waaruit blijkt dat de verboden uitgave van 1558, gedrukt te Antwerpen bij de weduwe van Jacob van Liesvelt (cf. supra, n. 6), slechts een herdruk is van een nog niet teruggevonden editio princeps uit ca. 1525 (auteur onbekend). Het plaatsen van dit ‘volksboek’ op den index komt in vermelde studiën evenwel niet ter sprake.

(8) Cf. Sepp, a.w., p. 94 (lijst van 1550), onze Rhetores Bruxellenses II, 1936, p. 48 vlgg. en p. 58 vlgg., Mr. L. Willems' betoog (Versl. en Mededeel. der Kon. Vl. Ac., 1938, p. 86: twee van de drie Antwerpsche uitgaven der Gentsche spelen zijn geantidateerd en vóór 1546 verschenen), onze studie: Cornelis Everaert op het Landjuweel te Gent (Tooneelgids, XXV, Brussel, 1938-1939, p. 5 vlgg.) en De Spelen van Zinne vertoond op het Landjuweel te Gent van 12-23 Juni 1539 uitgegeven en toegelicht door Dr. L.M. van Dis en Dr. B.H. Erné I (Groningen-Antwerpen, Sept. 1939).

(9) Cf. Sepp, a.w., p. 79 (lijst van 1550) en J. Koepp, Untersuchungen über das Antwerpener Liederbuch vom Jahre 1544 (Antw., 1929), p. 39.

(10) Vgl. noten 2-9.

[p. 27]

niet minder zeldzame en, ofschoon thans veel minder bekende, evenwel niet minder belangrijke gedicht: Eenen gheestelijcken A, B, Vvt de heylighe scrift in dichte ghestelt, dat omstreeks 1520 werd vervaardigd (wellicht naar het voorbeeld der alphabetische psalmen) door den Antwerpschen rederijker Cornelis Crul⁽¹¹⁾ en dat, voor zoover men weet, voor het eerst werd gedrukt in 1543 en nog wel, schijnbaar althans, naamloos⁽¹²⁾.

Om welke preciese reden(en) intusschen werd dit niet onaardig rhapsodietje op de psalmen in 1550 veroordeeld?⁽¹³⁾ Wij

(11) Volgens J.A. Goris, Bio- en bibliographische nota's over Cornelis Crul, in Den Gulden Passer N.R. II (Antw., 1924), p. 159 vlgg. werd Crul ca. 1500 te Antwerpen geboren en stierf er ca. 1540.

(12) C.P. Serrure, in zijn studie over Crul (Vaderlandsch Museum V, 1863, p. 381 vlgg.), beschouwt dezen rederijker als den auteur van het gedicht, doch voert geen enkel afdoend bewijs aan voor deze toeschrijving: ‘Alhoewel de naem des dichters,’ schrijft hij inderdaad (en alle latere onderzoekers hebben zich bij die uitlating neergelegd), ‘slechts in een der kleine stukjens uit het handschrift, namelijk de Retrograde, voorkomt, mag men hem gerust al het overige toeschrijven, niet alleen omdat dit al te samen een bundeltjen uitmaekt, maer omdat overal dezelfde schrijftrant doorstraelt.’ Intusschen deelt hij mede, dat de Antwerpsche uitg. (1543), na de 25 strophen van het alphabet, nog een 26ste strophe bevat, die noch in het handschrift, noch in de Leuvensche uitg. (1551) te vinden is. Welnu, deze 26ste strophe vertoont als acrostichon CRVL (cf. infra r. 5-8, waarbij onze vette kapitaaltjes van boven naar onder dienen gelezen):

Als Beghinnende Const Doende Een Fondeersel
Gheef Hier Ick Kenlijc, Luttel Machts Natuerlijc,
Om Proeuen Quam Rasch Sulck Triumpheersel,
Vant Xtracst Ysraels Zo et 9onfoort is ruerlijc,
Const ick mijnen A B bet schriuen figuerlijc,
Rechtuaerdich ic deedt met herten blij,
Want ghewillich werck en is niet suerlijc
Laet ick mi duncken macht wesen vri,
siet aen mijn simpelheyt alle meesters ghi,
noyt en leerde ic in consten yet clerckx,
al is ghefaelgeert hier dicwils doer mi
scholieren maken eerst veel slechtelicx wercx,
en ionghe discipelen en gheeft men niet stercx.

Uit r. 9-13 leeren we bovendien, dat we hier vóór een jeugdwerk staan, dat niet onmogelijk lang vóór 1543 werd gedrukt. In gemeld jaar moeten er trouwens twee uitg. van verschenen zijn, want de uitg. van 1543, door de Bibliotheca Belgica, 1e série (Gand, 1880-1890), C2 omstandig beschreven en waarvan we bij p. 31 het titelblad weergeven, behelst de 26ste strophe niet. De door Serrure (a.w., p. 385) bedoelde uitg., eveneens uit 1543, maar met een eenigszins anderen titel en met de 26ste strophe, hebben we niet teruggevonden. Over de ten onrechte aan Crul toegekende carnacion zie men onze nota in de Paginae Bibliographicae II (Brussel, 1927), p. 429.

(13) Naar den door Serrure medegedeelden inhoud, meent Sepp. a.w., p. 79 (lijst van 1550), ‘laat zich de veroordeeling door den Index verklaren.’ Ongelukkig blijft ook maar één enkele grond voor deze verzekering achterwege.

[p. 28]

veronderstellen, dat niet alleen de woorden in den brutaal-korten titel: Vvt de heylighe scrift in dichte ghestelt aanleiding hebben gegeven tot de plaatsing op den index, maar vooral het feit, dat de uitgave bezorgd was door Mattheus Crom, een berucht drukker en verspreider, te Antwerpen, tusschen 1536 en 1557, van meer dan één verdacht en veroordeeld werk⁽¹⁴⁾.

In 1551, evenwel, leverde Hugo Cornwels te Leuven een nieuwen druk, ditmaal echter met een ellenlang opschrift, waaruit men o.m. verneemt dat de tekst werd goedgekeurd door Meester Merten Cools (pastoor van Sint Gudula te Brussel), alsook dat Willem Arents de toelating verkregen heeft, het druksel vrij en onbelemmerd aan den man te brengen⁽¹⁵⁾.

Tien jaar later werd het boekje vermoedelijk opnieuw uitgegeven te Ieperen (nu met een goedkeuring van Laurentius Mets, plebaan van St. Gudula te Brussel)⁽¹⁶⁾.

In 1564 was het verkrijgbaar bij W. Silvius te Antwerpen, die het met zijn vierde civilité-letter gedrukt had⁽¹⁷⁾. Onder's mans adres staat weliswaar Cum gratia et privilegio, doch eenig

(14) Cf. Sepp, a.w., p. 280 (ettelijke verwijzingen ontbreken) en de uitvoerige beschrijving van een twaalftal van Croms ‘kettersche’ edities in de Bibliotheca Belgica (Gand, 1880 vlgg.) en in Nijhoff-Kronenbergs Nederlandsche Bibliographie 1500-1540 ('s-Grav., 1920 vlgg.).

(15) Cf. Bibl. Belgica, 1e série (Gand, 1880-1890), C 3, waaruit blijkt dat Serrures exemplaar naar de bibliotheek van den hertog van Arenberg overging, zoodat het thans wel als zoekgeraakt mag beschouwd. Sepp, a.w., p. 79, schijnt den tekst van 1551 voor een anderen te nemen dan dien van 1543, al schreef Serrure, a.w., p. 385: ‘De leuvensche uitg. van 1551 is ruim zoo goed als de antwerpsche van 1543.’ Over Merten Cools alias ‘den paus van Brussel’ raadplege men onze Drie schandaleuse Spelen (Antw., 1937), p. V, n. 17.

(16) A. Diegerick, Essai de bibliographie yproise (Ypres, 1873-1881), p. 37, beschreef het eenig bekend exemplaar, het eigendom van A. Vanden Peereboom en na dezes dood (1884) spoorloos verdwenen. De titel gelijkt treffend op dien van 1551. Ook hier is het W. Arents, die het privilegie krijgt. De tekst werd natuurlijk verminkt, aangezien hij nog slechts 20 strophen (van de 25) bevat en dan nog wel strophen van elk acht (in plaats van elk 13) regels. Zie over L. Metsius onze Rhetores Bruxellenses II, p. 56, n. 2.

(17) Sepp, a.w., 210 (lijst van 1570) verwart deze uitg. (ex. der Kon. Bibl., 's-Grav.) met die verschenen bij A. Tavernier omstreeks denzelfden tijd en op den index van 1570 voorkomend (zie hieronder, noot 19). Dr. L. Willems, Ameet Tavernier en de invoering der civilité-letter in Zuid-Nederland (Tijd-schrift voor boek- en bibliotheekwezen, Antw., 1907, p. 252), bespreekt de uitg. van 1564 in typographisch opzicht en J.A. Goris, a.w., (Antw., 1924), p. 173 uit het oogpunt van de tekstverschillen tusschen de uitgaven van 1543-1551 en die van 1564 (ex. van het Plantin-Moretus Museum). O.d. wordt het hier besproken A.B.C. (en niet Een nieuwen A. B. C. van Coornhert) aldus op den index van 1570 aangeduid: Noch eenen anderen A. B. C. apud eundem. Silvius heeft inderdaad nog twee andere A.B.C.'s gedrukt, eveneens geïnterdiceerd (Sepp, a.w., p, 209).

[p. 29]

extract uit deze bescheiden krijgen we niet te lezen. Integendeel: deze Hervormingsgezinde typograaf-uitgever verving de mededeelingen in den titel betreffende approbatie en privilegie (zie de uitg. van 1551) door een vijfregelig gedicht, eigenlijk een bewerking van een treffende bijbelplaats (1 Cor. II:9) en onderteekende het met zijn spreuk Scrvtamini (op haar beurt een toespeling op Handelingen 17: 11)⁽¹⁸⁾. Nochtans liet hij, voorzichtigheidshalve, onmiddellijk onder den titel aanbrengen: metten Pater noster ende Aue Maria.

Omstreeks denzelfden tijd eindelijk (ca. 1564), die overigens nog een achttal A.B.C.'s zag geboren worden en verbieden, werd het insgelijks herdrukt door Ameet Tavernier te Antwerpen, doch dezes editie geraakte mede op den index van 1570, alwaar we lezen, dat het poëma verscheen zonder naam van den schrijver en zonder jaartal⁽¹⁹⁾.

M.a.w.: ons is uit die bewogen tijden geen enkel ander Nederlandsch drukwerk bekend dat, eerst toegelaten en nadien verboden, vervolgens opnieuw werd goedgekeurd en daarna voor de tweede maal geen genade kon vinden bij de censoren⁽²⁰⁾.

(18) Op de drukkersmerken van W. Silvius (cf. G. Van Havre, Marques typographiques etc. II, Antw., 1884, pp. 219-225) is het voorwerp van scrvtamini (nl. hèt Boek) overal duidelijk zichtbaar. Later werden deze merken gebruikt door Plantijn, Paets en Silvius, doch met... afgezaagd devies, zooals Dr. L. Willems aantoont in Het Boek XXV ('s-Grav., 1939), p. 239 vlgg. Ten slotte zij vermeld, dat de spreuk Scrutamini Scripturas reeds werd aangewend door den Antwerpschen drukker J. Grapheus ca. 1540. Zie G. Van Havre, a.w., I, pp. 191-2.

(19) De index van 1570 (Sepp, a.w., p. 210) zet de puntjes op de i's. (Eenen gheestelycken A. B.C. vuyt de psalmen van David. Antwerpiae by AMEET TAVERNIER sine nomine auctoris et anni), zoodat elke verwarring met Silvius' gedateerde uitg. uitgesloten is (zie hierboven, noot 17). Anderzijds wordt aangetoond door Dr. M. Sabbe, Bijdrage tot een bibliographie van A. Tavernier, in De Gulden Passer, NR, VII (Antw., 1929), p. 197, dat Taverniers uitg. niet vóór 1556 verschenen is. Tavernier drukte trouwens nog een ander A. B. C., een Nederlandsch èn een Fransch (Sepp, a.w., p. 209 en Sabbe, a.w., p. 197); tevens waren nog in omloop: een A. B. C., gedrukt bij J. van Ghelen, alsook een Latijnsch en een Fransch (geen nadere vermelding; Sepp, resp. pp. 210, 178 en 195).

(20) Sepp, a.w., p. 79 en 210, ziet de drie verschillende uitgaven van ons gedicht (1543, 1551 en 1564) voor drie verschillende werkjes aan, doch ten onrechte (vgl. hierboven, noten 15 en 17). Aan den anderen kant zegt geen der andere onderzoekers, die zich met Crul hebben beziggehouden, dat dezes ABC op den index staat.

[p. 30]

Werd Cruis A B C dus ten minste zesmaal herdrukt (in 1543, 1543, 1551, 1561, 1564 en ca. 1564), het werd ook herhaaldelijk afgeschreven, nl. ca. 1535⁽²¹⁾, ca. 1555⁽²²⁾, ca. 1580⁽²³⁾ en ca. 1600. Op laatstgenoemde copie past trouwens volkomen het spreekwoord: lest, best⁽²⁴⁾. Ze beslaat immers 7 groote folia (31 × 20 cM.) in het uit sterk en schoon papier bestaande album van den Antwerpschen rederijker Adriaan Wils⁽²⁵⁾ en werd waarschijnlijk door dezen ca. 1600 gemaakt naar den druk van 1564. In elk geval heeft de man met uiterst veel toewijding zijn taak volbracht, want elke strophe (twee per bladzijde) vangt aan met een allerkwistigst versierde gotische kapitaal (ca. 9 × 10 cM.), terwijl boven en onder ieder dertiental regels veel wit overblijft⁽²⁶⁾. Het valt inmiddels op, dat de afschrijver ook maar de geringste herinnering aan een titel heeft weggelaten, zoodat de oningewijde meent, met het eigen werk van Wils te doen te hebben en er zeker allerminst aan denkt, dat hij een tachtig jaar ouder

(21) Dit afschrift beslaat de eerste bladen van een perkamenten handschriftje, afkomstig uit de... 15de eeuw, volgens de Bibliotheca Heberiana. Catalogue of the late Richard Heber, Esq. Part the eleventh. Manuscripts. [1836], p. 32, no. 343. Het bundeltje ging eerst over in het bezit van C.P. Serrure, die het beschreef en deszelfs inhoud, zes stukjes, afdrukte (Vaderlandsch Museum, V, 1863, pp. 381 vlgg.). Sinds 1892 behoort het toe aan het Museum Plantin-Moretus (M 253). Zie L. Bakelmans, Heynken de Luyere (Antw., z.j., 1920), p. 64 en Dr. J.A. Goris, De ‘Refereynen’ van Cornelis Crul, in Den Gulden Passer, NR IV (Antw., 1926), p. 120. Daar deze copie, die weliswaar, naar het oordeel van Serrure (a.w., p. 386), ‘verre weg de zuiverste lezing oplevert,’ nochtans de 26ste strophe, met 's dichters acrostichon, niet bevat (cf. hierboven, noot 12), kan ze onmogelijk door hemzelf gemaakt zijn.

(22) Te vinden in het Hs. Sloane 1174 (British Museum), hs. beschreven door K. De Flou - E. Gailliard, Beschrijving van Middelnederlandsche en andere Handschriften die in Engeland bewaard worden (Gent, 1897), pp. 64-65 en door Dr. J.A. Goris, a.w., p. 121 vlgg. Daar uit geen dezer beschrijvingen blijkt, uit hoeveel Strophen het gedicht bestaat, is het niet mogelijk te zeggen of we hier Cruis eigen handschrift, dan wel een luxe-afschrift hebben, zooals dat van Wils (zie de vorige noot en hieronder, noot 26).

(23) Nl. door den Antwerpenaar Jan de Bruyne en gedrukt door K. Ruelens, Refereinen en andere gedichten uit de XVIe Eeuw I (Antw., 1879), pp. 173-188 (de 26ste strophe ontbreekt). Vgl. onze Rhetores Bruxellenses II (Brussel, 1936), p. 59, n. 1.

(24) Kon. Bibl., Brussel, Hs. 15663.

(25) Zie over hem J.G. Frederiks en F.J. Van den Branden, Biogr. Woordenboek² (Amst., 1892), p. 892, artikel gebaseerd op een aldaar niet vermelde studie van J.F. Willems in het Belgisch Museum I (Gent, 1837), p. 364 vlgg. (zie nog Belg. Mus., IX, 1846, p. 289).

(26) Dit voorbeeld toont aan, dat een sierlijk hs. niet noodzakelijk het eigenhandig hs. is van den auteur (cf. hierboven, noot 22).

[p. 31]

product vóór zich heeft, bovendien tot tweemaal toe geïnterdiceerd⁽²⁷⁾.

(27) Andere vb. bij Dr. Fr. Lyna - Dr. W. Van Eeghem, Jan van Styevoorts Refereinenbundel II (Antw., z.j., 1930), p. 301 vlgg.

II. Een eerste verboden spel teruggevonden.

Dit puike afschrift van een hyperschandaleus gewrochtje bracht er ons als vanzelf toe, A. Wils' bundel eens nader te onderzoeken, zulks te eerder, daar er in het nogal lijvige handschrift een achttal tooneelstukjes opgeborgen liggen, die al dadelijk den indruk verwekken, bedorven copieën te zijn van veel ouder werk.

Het allereerste spelletje dan (Fol. 1^v vlgg.) begint alweer met een prachtige hoofdletter en heeft als titel (vgl. de reproductie):

Een present spel van twee persoonagen. de namen syn dese te weeten, den sorchvuldigen mensche een Man slechtelyck gecleet. troost der schrifture een man degelyck gecleet ~

Boven dien titel prijkt de door het Gezelschap Jesu in zwang gebrachte variante op het christogram I.H.S., alsof de copiïst dusdoende den nadruk wil leggen op zijn rechtgeloovigheid en alle verdenking van andersgezindheid van meet af aan beletten⁽²⁸⁾.

De inhoud luidt als volgt: Troost der Schrifture hoort Sorchfuldigen Mensch, een geruïneerden burgerman, den Almachtige dringend om Zijn bijstand smeeken (r. 1-8). Nering en werk, zoo klaagt de ongelukkige, gaan zienderoogen te niet. Ook heeft hij ‘syn lant en syn sant’, ja zelfs zijn kleeren grootendeels te gelde moeten maken (r. 13-22), want vrouw en kinderen kan hij onmogelijk zien lijden (r. 33-38). Door het ontbreken van elken uitweg wordt hij radeloos, redeloos, reddeloos en zucht (r. 45-52):

(28) ‘Im Mittelalter’, leest men in Dr. M. Buchbergers Lexikon für Theologie und Kirche V (Freiburg im Breisgau, 1933), kolom 364, ‘wird der 2. Buchstabe (d.i. van IHS) gotisiert und meist noch mit dem Kreuz verschen:

†     †
Ihs, später IHS.

Bei den Jesuiten wird es, als Jesura habemus socium oder Jesu humilis societas gedeutet, seit Ignatius v. Loyola mit Beifügung von Kreuz und 3 Nägeln zu einer Art Ordenswappen.’ - Een ander teeken, een variante op het beroemde cijfer 4 (cf. M. Sabbe, in Den Gulden Passer, NR IV, 1926, pp. 146-150 en VII, 1929, p. 187) wordt, met hetzelfde doel als bij A. Wils, door een (overigens onbekende) bezitster gebezigd op het laatste blad v⁰ van een boek, dat op den index van 1570 voorkomt (Sepp, a.w., pp. 202 vlgg. en 227 vlg.), nl. De Fonteyne des Leuens (oudste druk: 1533). De twee teekens samen ontmoet men op het eerste drukkersmerk van Hendrik Aertsens I (Antw., 1586-1658) en op het tweede van Hier. Verdussen I (Antw., 1550-1635), blijkens G. Van Havre, Marques typographiques etc. I (Anvers, 1883), p. 3 en II (ib., 1884), p. 308.

[p. 32]

 

Soo is myn hert benout vol van onrusten

 

Soo dat jck dach noch nacht en can gerusten

50

Waer dat jck gaen tsy jn wat plecken

 

Jck wilde dat die eerde my woude bedecken

 

Dat jck wyf en kinderen niet en saech jnt benouwen

Hierop drukt Troost der Schrifture den wanhopige, ‘die nemer meer rust en heeft jnt swerrels contrye’ (r. 14), in de allereerste plaats op het hart, dat hij vooral om zijn ziel moet bekommerd zijn (r. 23-28). God zorgt wel voor de vogelen (r. 29-32) en de bloempjes (r. 39-44). Wie op Hem ten volle betrouwt, zal door Hem gered worden, zooals bv. de Israëlieten in de woestijn. Paulus zegt trouwens duidelijk, dat wij tevreden moeten zijn (r. 53-62).

Daar Sorchfuldigen Mensch evenwel zijn onzaligen hartewensch vernieuwt (r. 63-70), wijst Troost van Schrifture hem er op, dat de Heer nooit Zijn schepsel verwaarloost (r. 71-78). Wat de zorg voor het huisgezin betreft (r. 79-82), de vader dient zijn kroost in de vreeze des Heeren op te voeden en dan kan de rechtvaardige geen gebrek lijden (r. 83-88). ‘Maar’, valt Sorchfuldigen Mensch hem in de rede, ‘heeft God dan al deze ellende gewild?’ (r. 89-98). ‘In geen geval,’ antwoordt Troost van Schrifture, ‘zal God Zijn kinderen verlaten, zooals Jozef en Daniël afdoende bewijzen (r. 99-104).’ Nu oppert Sorchfuldigen Mensch, ofschoon reeds eenigszins opgebeurd, vrijmoedig schamper (r. 105-110):

O tis al goet seggen sonder de gene diet proeft
Jck bent diet behoeft tys wel te bemercken
Ja oft jck cost vinden te wercken
Jck souwer by stercken siel ende lijff
Maer nu ben jck een Arm cattijf
Met kinderen en wyf jn twerrels eruen

[p. t.o. 32]

Links: Cornelis Cruls alphabetisch gedicht (Antw., ca. 1520). Titelblad van den tweeden oudst bekenden druk (Antw., 1543). Het eenig bekend exemplaar berust in de Universiteitsbibliotheek te Gent. (Zie p. 32 en nota 12).
Rechts: Titel van het verboden spelletje, ca. 1550 te Brugge gemaakt door Cornelis Everaert en ca. 1600 afgeschreven door A. Wils (Zie p. 31). Rechts van de sierletter het waarborgmerk van rechtgeloovigheid. (Kon. Bibl. Brussel, Hs. 15663, Fol. 1v). Beide reproducties zijn verkleind.

[p. 33]

‘Stelt uw betrouwen op God,’ herhaalt Troost van Schrifture, want Hij zegt (r. 111-116):

al moecht een moeder haer kint verlaten
Al waert datset dee wt snellen keere
Soo en sal jckt niet verlaten spreckt god de heere
Maer jck salt vertroesten jn alle syn vervaerheyt

Overigens, gaat Troost van Schrifture verder, de Heere kastijdt hen, die hij liefheeft, want zonder beproeving komt niemand in Gods rijk (r. 119-128). Ook moeten wij onzen wil steeds in den Zijnen stellen (r. 135-142). Als Sorchfuldigen Mensch hierop verklaart, van zijn zwaarmoedigheid genezen te zijn en God te willen loven (r. 117-118 en r. 129-134), ja, alle tribulatie en zelfs den dood bereidwillig te aanvaarden, zet Troost van Schrifture uiteen, dat de Heer het niet zoover zal laten komen: zie de 5000 gespijzigden en Elias (r. 147-158). De rechtvaardige heeft bovendien, naar het getuigenis van David, steeds gezegevierd (r. 161-166). Sorchfuldigen Mensch, thans ten volle gerustgesteld, heft, samen met Troost van Schrifture, een plechtigen lofzang aan op den Hemelschen Vader (r. 167-190)

Op dat de toehoorders metter hertten moegen doen desgelijcx

Ten slotte spoort Troost van Schrifture de aanwezigen er toe aan, eveneens geheel hun betrouwen in God te stellen, den eenigen troost in deze benarde tijden (r. 191-197).

Uit het voorafgaande blijkt duidelijk, dat hier de katholieke kerk en hare instellingen met het volledigste stilzwijgen worden voorbijgegaan, wat evenwel, sinds 1550, een voldoende reden was om het spel te doen veroordeelen. Als we aan den anderen kant het stukje tot zijn eenvoudigste uitdrukking herleiden, dan zien we, hoe we vóór een tweespraak of dialoog komen te staan tusschen een persoon, die tot driemaal toe verklaart, geen rust te kunnen vinden in deze wereld en een tweeden persoon, die zijn medemensch troost met tal van Schriftuurplaatsen, waarin de goddelijke liefde zich ten volle openbaart. Welnu, een en ander vinden we bijna woordelijk terug in den titel van een boek, waarvan C. Sepp, de

[p. 34]

bekende toelichter van de Indices, zonder meer getuigt: ‘Dit geschrift bleef mij onbekend.’ en dat op de lijst van 1558 als volgt vermeld wordt:

Eenen schoonen troostelycken Dialogus, van twee personnaigen. Te weten 't geslachte der menschen, diewelcke hem seer beclaghende is, hoe hy inder weerelt geen ruste vinden en can: die andere is ghenaempt, Die godlicke liefde, die welcke hem vertroostende is, met veel godtlycke scrifturen, ende wtlegginghe der thien gheboden Gods⁽²⁹⁾.

Wij laten in 't midden of deze lange titel wel degelijk die van het boekje is en niet veeleer gedeeltelijk uit de pen is gevloeid van den censor (om daardoor den graad der schandaleusheid te kennen te geven en de identificeering te vergemakkelijken)⁽³⁰⁾ en vestigen alleen nog de aandacht op de laatste zes woorden: ‘ende wtlegginghe der thien gheboden Gods,’ die met wat voorafgaat één geheel schijnen uit te maken. We bekennen, dat deze woorden ons langen tijd hebben doen aarzelen, vooraleer tot onze identificatie over te gaan: inderdaad, in ons stukje wordt van de tien geboden met geen enkel woord gerept. Bij nader inzien hebben we echter de oplossing gevonden: in die dagen werd nl. na het hoofdwerk vaak nog het een of ander, veroordeeld of veroordeelenswaardig, opus meegedrukt⁽³¹⁾, zoodat we in ons geval niet met

(29) Sepp, a.w., p. 135.

(30) Hij is op één na de langste (6 regels) van den index (1558). Op den index van 1570 telt de titel soms 8, ja 9 en 10 regels en zelfs éénmaal 11, maar dan wordt het boek ook als pestilentissimus bestempeld (Sepp, a.w., p. 251).

(31) Sepp, a.w., pp. 12-13: A. Coruini expositio decalogi etc., adjecta est brevis discendae Theologiae ratio, autore Phil. Melanchtone. 1537; p. 20: C. Heghendorphini Christiana institutio etc., cum expositione orationis dominice Philippi Melanchtonis; p. 62: Sententie pueriles addite L. Culman de vera religione; p. 72: Een seer profitelyck ende troostelyck boecxken van den ghelooue etc., daerby staende een boecxken van der liefden; p. 57: Salus populi met des creupelen Calengier; p. 93: Een nieuwe suuerlycke vigilie int duytsche, met den Pater noster; p. 138: Van die Christelycke vrijheyt ende cort begrijp der gansscher scrifturen; p. 164: Antithesis etc. + Dei decalogi etc. + Imago Antichristi; p. 182: P. Palladius in Dominicalia Euangelia; sequitur placita Lutheri etc.; p. 215: Een cort simpel bescheyt etc. In het selue boecxken volcht noch een claer cort berecht. etc.; p. 220: Broederlycke vereeninghe etc. Item een seyntbrief van Michiel Salter etc.; p. 229: T'ghulden Ghebedeboecxken etc. + drie Items; p. 231: Item van dat Ghelooue etc. ende van eens christens menschen oeffeninghe ende wercken.; p. 245: De Psalmen David etc. mitsgaders den Christelycken Catechismus etc.; p. 251: Een schoon sermoon etc. Item noch een schoon Sermoon etc. Item noch een schoon Sermoon. en andere meer.

[p. 35]

één enkel geschrift, zooals C. Sepp meende, maar wel met twee verschillende geschriftjes hebben af te rekenen. Het tweede intusschen is, wegens zijn al te beknopte titelopgave, bezwaarlijk te herkennen uit de menigvuldige uitgaven, die toenmaals aan dat thema werden gewijd en die waarschijnlijk tutti quanti op de Indices werden geplaatst⁽³²⁾.

Daar ons stukje dus een verboden stukje is, begrijpen we nu ook hoe de afschrijver, zich ten volle daarvan bewust, alles in het werk heeft gesteld om het verbodene zooveel mogelijk te vermommen. Boven het spelletje bv. schrijft hij niet Eenen schoonen troostelycken Dialogue, maar integendeel Een present spel, ofschoon geheel ten onrechte, want van een present of geschenk is er nergens in spraak⁽³³⁾. Voorts wijzigt hij, hoewel niet grondig, de namen der personages ('t geslachte der menschen, en Die godlicke liefde worden resp. Sorchfuldigen Mensch en Troost van Schrifture) en voegt bij elken naam een tooneelaanwijzing. Overigens deelt hij van den lofzang aan het slot slechts bedorven fragmenten mede, alweer met opzet, want na de eerste zes regels laat hij de rest van de bladzijde wit en neemt den hymnus, nl. een schitterend refrein van vier Strophen (17 × 4) op den stok:

Niet ons heer maer v sij loff glorie en eer

in zijn geheel op achteraan in zijn album (Fol. 121). Ook het eigenlijke slot, een rondeel, is moedwillig verminkt. Eindelijk heeft onze Antwerpenaar den tekst niet alleen op een twaalftal plaatsen foutief afgeschreven (opzettelijk?), maar hij heeft dien op den koop toe nog geregeld verbrabantscht. Zoo vervangt hij dinnen (:winnen; r. 16) door dunnen en ontsticken (:beschicken; r. 88) door onstucken, maar laat anderzijds in het midden van regel 75 onveranderd staan (uit onbegrip?): houen, d.i. ouen. Brengen deze drie voorbeelden ons naar Vlaanderen, het in vollen regel 21

(32) Bv. Sepp, a.w., p. 80: Een seer schoon boecxken, in den welcken begrepen es een schoone verclaringhe van den X gheboden, etc.; p. 133: Een Christelycke wtlegghinghe oft expositie op die thien gheboden etc.; p. 261: Van de thien gheboden een corte vuijtlegghinghe ende een verclaringhe des rechten gheloofs, etc; p. 228: De Thien gheboden bij Jacob Janssen Brugis (cf. hieronder, noot 34).

(33) Zie over het presentspel onze mededeelingen in Tooneelgids XXIV (Brussel, 1938), p. 57.

[p. 36]

gebruikte woord woecker (= bank van leening), daarentegen (Myn cleederen syn meest jnden woecker gebrocht), verplaatst ons zonder eenigen mogelijken twijfel naar Brugge en naar geen enkele andere Vlaamsche stad⁽³⁴⁾.

Door welken Brugschen rederijker dan is ons stukje vervaardigd? Welnu, na nog eens alleraandachtigst de gedichten te hebben nagegaan, waarin E. De Dene anno 1561 zijn overleden kunstbroeders - allen Bruggelingen - herdenkt⁽³⁵⁾, zien we er ons als het ware toe verplicht, het verboden spelletje aan niemand anders toe te kennen dan aan Cornelis Everaert. We weten immers dat deze laatste literair werkzaam is geweest van 1509 tot 1556⁽³⁶⁾, dat hij als factor van de Brugsche H. Geestkamer met verschillende bijdragen optrad te Gent in 1539⁽³⁷⁾ en dat twee zijner spelen, nl. XIII en XV, alsook het Gentsche, werden verboden, het laatste nà, de eerste vóór de opvoering⁽³⁸⁾.

Het eigenaardige nu is, dat bewuste drie stukken, net als VIII en XVI⁽³⁹⁾, menigen trek met het thans besprokene gemeen hebben. In VIII, XV en XVI, bv., wordt al even nadrukkelijk aangemaand tot berusting en lijdzaamheid, terwijl XV, XVI en vooral het Gentsche spel op hunne beurt rijk zijn aan verwijzingen naar de Schrift. Voorts eindigen ook XIII, XV en XVI met een lofgedicht op God. Overigens komt het zwaartepunt (r. 53):

soo wie op den heere set alle syn betrouwen

insgelijks voor in XV (r. 590-591):

liefde onderhout

Al vooren tot Godt / jn een vast gheduer

(34) Cf. Verdam, Middelnederl. Woord. IX (1929), kol. 2740. - De Brugsche oorsprong van het spelletje maakt het niet onwaarschijnlijk, dat het daarachter gevoegde stukje de eveneens te Brugge verschenen Thien Geboden zijn (cf. hierboven, n. 32, in fine), in welk geval de eerste druk van deze laatste nog vóór 1558 te plaatsen is.

(35) Cf. Dr. J.W. Muller - Dr. L. Scharpé, Spelen van Cornelis Everaert (Leiden, 1898-1920), p. XXI vlgg.

(36) Cf. A. Duclos, Bruges. Histoire et Souvenirs (Bruges, 1910), p. 423.

(37) Cf. onze Tooneelgeschiedkundige Bijdraagjes II (Tooneelgids, XXV, Brussel 1938, p. 5 vlgg.).

(38) Cf. Muller-Scharpé, a.w., p. 593 en p. 601, alsmede onze in de vorige noot aangehaalde studie, p. 15 vlgg.

(39) Cf. Muller-Scharpé, a.w., p. 574 en p. 606.

[p. 37]

alsmede in XVI (r. 558):

Stelt hu betrauwen jnden Heere gheheel

en niet het minst in het Gentsche spel (r. 448-449):

Dits meesten troost voor de mensche ghemeene
Betrauwen duer dwoordt op Christum alleene

Vooral zekere wendingen komen treffend overeen. Zoo herinnert onze r. 1:

O Almoghenden godt hooge van werden

al dadelijk aan XV (r. 634):

O almuechghende godt / lof ende danc

De vrijpostige woorden, waarmede Sorchfuldigen Mensch zijn vertrooster onderbreekt (nl. r. 105 vlgg.):

O tis al goet seggen sonder de gene diet proeft
Jck bent diet behoeft tys wel te bemercken

vindt men terug in XVI (r. 563 vlgg.), waar Sober Wasdom, een der klagers, als volgt antwoordt op Beleedt van Wysheden, den bijbelvasten raadgever:

Tes goet te clappene

Voor die jn weilden / sitten ghegrouft.
Maer zoo wye aermoede / daghelicx prouft
Met groot labuer / twort hem veruelich.

Het merkwaardigst is wel de passus (r. 113-115; wij onderstrepen):

want hy ( = God) seyt al moecht een moeder haer kint verlaten
Al waert datset dee wt snellen keere
Soo en sal jckt niet verlaten spreekt godt de heere

[p. 38]

van welks begin en slot, echte haakjes, XVI (r. 596 vlgg.) een ander voorbeeld oplevert (vetjes van ons):

Want Christus seght selue / by zynder ghenaden
Comt alle tot my / die zyt verladen
Met den packe van aerbeyde / op uwen hals.
Jc zalhu ontlasten / van veil onghevals.
Want jc bem odmoedich / ende sachtmoedich van wercken
Seght Christus...

Nog een woordje over het rondeel aan het slot (r. 191-197) dat, naar we hierboven zegden, met opzicht ontwricht werd en er aldus uitziet:

O mensche die dit gehoort hebt ouer al
Wilt dit printen jn u hertte binnen
Troest hier u mede jn u ongeval
O mensche die dit gehoort hebt ouer al
Wilt dit planten jn u hertte binnen
Troest u hier mede al is de neringe smal
Want die den benauden tyt beleeft die salder troest jn vinden

Krachtens het schema abaaabab moet r. 195 inderdaad drie regels lager staan en r. 196 zijn plaats innemen. Anderzijds is r. 197 uit den booze, want in het Brugsch is vinden als rijm op binnen onmogelijk⁽⁴⁰⁾. De emendatie ligt evenwel voor de hand: daar in de slotregels de factor zoo goed als altijd den naam van zijn Kamer te pas brengt, zal dat i.c. ook wel gebeurd zijn en aangezien Everaert in XV (r. 421-422) schrijft:

Prent die woorden ter herten binnen

Dats de devyse vanden Drien Santinnen

zullen we, tevens denkende aan XXII (r. 496) en XXIV (r. 732)⁽⁴¹⁾, het rondeel op deze wijze herstellen:

(40) Het rijm vinden: binnen is Brabantsch. Vgl. hierboven den tekst bij noot 34.

(41) Cf. Muller-Scharpé, a.w., p. 376 en p. 408.

[p. 39]

 

O mensche die dit gehoort hebt ouer al

 

Wilt dit printen jn u hertte binnen

 

Troest hier u mede jn u ongeval

 

O mensche die dit gehoort hebt ouer al

 

Troest u hier mede al is de neringe smal

 

Duer sHelichs Gheests gracie / ende der Drye Santinnen

 

O mensche die dit gehoort hebt ouer al

 

Wilt dit printen jn u hertte binnen

Tot dusver zagen we, waar en door wien ons stukje werd geschreven. Wanneer zulks precies plaats had, valt moeilijker te zeggen. Wegens de groote rol, echter, die de Bijbel er in speelt, zouden we geneigd zijn, het nà 1539 te dateeren, te meer daar het laatste stuk in C. Everaerts handschrift uit 1538 dagteekent⁽⁴²⁾. Het moet evenwel eerst nà 1550 gedrukt zijn, zooniet zou het reeds op den Index van dat jaar hebben gestaan.

(Slot volgt).

Dr. W. VAN EEGHEM.

(42) Cf. Muller-Scharpé, a.w., p. 653 en onze in noot 38 geciteerde studie, p. 20, n. 62.