De Vlaamsche Gids. Jaargang 26

[p. 446]

Conscience en het Buitenland

Voor de jongere generatie is de populariteit, die Conscience bij zijn leven genoot, iets legendarisch geworden, iets uit een ver verleden. Deze jongere generatie, althans de intellectueele, leest Conscience niet meer. Alle openbare herdenkingen ten spijt wordt Conscience wel degelijk miskend. Meer dan wat gemeenplaatsen hooren we ook op deze herdenkingen over 't algemeen niet en steeds worden we herinnerd aan zijn groote sentimentaliteit en aan zijn slechte taal. Maar vinden wij die zelfde sentimentaliteit niet terug bij zijn meest beroemde tijdgenooten en is de taal van onze tegenwoordige Vlaamsche dagbladen bijv. wel zoo héél veel beter?

Om ons vooroordeel tegenover den vader van de Vlaamsche letteren kwijt te raken kan het nuttig zijn even na te gaan, welken indruk hij in het buitenland heeft nagelaten.

Onder de schoonste blijken van sympathie, die Conscience uit het buitenland ontving, behoort ongetwijfeld de brief van Alexander von Humboldt, dien hij naar aanleiding van zijn Boek der Natuur ontving, een van zijn mooiste werken overigens, waarin verscheidene bladzijden voorkomen die nog in al onze bloemlezingen zouden moeten staan; maar vooral moet de vriendschap van Kardinaal von Diepenbrock hem een werkelijke steun geweest zijn. Deze von Diepenbrock was een typisch vertegenwoordiger van de romantiek. Hij was vrij laat en na een bewogen jeugd priester geworden, was zeer breeddenkend en stond daarom vaak aan vervolgingen bloot. Hij wisselde met Conscience uitvoerige brieven over hun intiem leven en schreef hem over zijn geliefkoosde Italiaansche en Spaansche dichters, vooral over Lope de Vega en Calderon. Met geestdrift heeft hij enkele verhalen van Conscience vertaald. Vlekkeloos is deze vertaling niet. Als platduitscher heeft hij zich enkele keeren vergist en heeft hij bijv. ‘onbeleefd’ in ‘onbeliebt’ overgezet.

[p. 447]

Er werd in geen taal meer van Conscience vertaald dan in het Duitsch. Deze vertalingen waren meest in handen van christelijke uitgevers, behalve dan de ‘Leeuw van Vlaanderen’, die algemeen als jongensboek verspreid werd en thans nog herhaaldelijk wordt herdrukt.

De Fransche vertalingen zijn over 't algemeen beter dan de Duitsche en als ik een raad mocht geven aan iemand die zich nog eens rekenschap zou willen geven van de werkelijke litteraire waarde van Conscience, zou het zijn om enkele van zijn boeken te herlezen in de Fransche uitgave van Calmann-Lévy. De onvol-komendheden van de oorspronkelijke taal zijn hier weggevallen en de vlotte leesbaarheid wordt bevorderd doordat hier en daar wel een detail is weggelaten, Kenteekenend is het, dat in het Fransch bijna overal het bidden werd geschrapt, waartoe de heldinnen van Conscience op zoovele plaatsen overgaan. Als wij bijv. in den oorspronkelijken tekst lezen:

‘Buiten de deur, omhelsden de beide vrouwen elkander en wisselden nog eenige blijde woorden. Martha volgde den jager naer het bosch, en Katrien hief in de duisternis de handen ten hemel, om Gods bescherming voor de dochter van haren kapitein af te smeeken.’

dan wordt dat bij den vertaler het volgende:

‘A la porte les deux femmes s'embrassèrent et échangèrent encore quelques paroles; puis Marthe suivit le chasseur à travers le bois.’

De catalogus van de Consciencetentoonstelling in 1912 gaf een noodgedwongen onvolledig overzicht van de vertalingen, die van Conscience verschenen in het Duitsch, Fransch, Engelsch, Deensch, Italiaansch, Spaansch en Poolsch. Hij vermeldt de ‘Sammlung ausgewählter Schriften’ die in 19 deelen verscheen bij Aschendorff te Münster, van 1887 tot 1910, de volledige uitgave van Michel Lévy Frères (1854-1898) en die van Calmann-Lévy van 1886-1888.

De heer G. Schmook, Conservator van het Museum van de Vlaamsche Letterkunde te Antwerpen, deelde mij mede dat hij 53 Duitsche vertalingen van den ‘Leeuw van Vlaanderen’ heeft

[p. 448]

kunnen opsporen, 13 Fransche, 3 Engelsche, 3 Poolsche, 1 Finsche en 1 in het Esperanto.

E. DE BOCK.

_**_*

P.S. - Na het schrijven van deze enkele regels heb ik de hand kunnen leggen op een nummer van het Engelsche tijdschrift ‘The Spectator’ van 20 October 1883, waarin de bekende journalist Frank Harris, wiens memoires zooveel opgang hebben gemaakt en verleden jaar ook in het Fransch verschenen zijn bij de Nouvelle Revue française, Conscience herdenkt.

Frank Harris begint zijn artikel als volgt:

‘The novelists who stood highest in the estimation of the present generation of readers are rapidly disappearing. It almost seems as if envious Time, passing over the cyphers, were determined to obliterate, first of all, the indicating figures. A couple of weeks ago, we had to deplore the death of Tourgénief; we are now forced to speak of Hendrik Conscience as gone from us. Neither of these men will soon be forgotten, yet were we compelled to choose between their respective claims to grateful memory, we would venture to assert that the sweet healthfulness of the Fleming is more valuable to humanity than the rare literary talent of the Russian.’

Verder vergelijkt hij Conscience met George Eliot en ‘De Loteling’ met ‘The Mill on the Floss’. De vergelijking schijnt mij interessant genoeg om ze eveneens aan te halen:

‘There is, indeed, a difference of race between Maggie Tulliver and Trine (short for “Catherine”); a difference, too, in the cadre of the picture, for Trine is a peasant-girl who can only write with infinite difficulty; but yet we venture to think that no other hand in Europe in the last forty years could have given us Trine, save only the hand of George Eliot. As Gretchen is the perfect German peasant-girl, so Trine is the ideal Flemish one; and if both George Eliot and Conscience are greatly inferior to Goethe, their place is yet high enough, for they both stand in the first rank of European novelists. The fountains, too, of their enthusiasm may be traced to a common source; that “love of man” which was the

[p. 449]

religion of the Englishwoman, resulted often in effects closely resembling those due to the Christian sympathy with all that suffers so deeply felt by the Fleming. This comparison with George Eliot is the best we can make. In both, there is the same humour, the same exactitude of healthy realism; in both, the realism is used as a foundation on which to rear a superstructure of emotion and thought; their methods are similar, it would ill become an Englishman to compare the results. Yet it may be said, in regard to style, that while the instrument used by George Eliot is far superior to that used by Conscience, the Fleming is undoubtedly the greater artist. To the homely vigour of the Teuton he has added the gracefulness, the measure, which are peculiar to the best French prose.’