De Vlaamsche Gids. Jaargang 26

[p. 441]

Conscience en de Romantiek

Het Romantisme is een gevoelstij, dat zijn ebbe en vloed door heel de wereldliteratuur laat gaan. Dit niet alleen op den tijd dien men met het etiket ‘Romantiek’ bestempeld heeft. Het Romantisme is van alle tijden. Het is geweest. Het komt ook weer terug.

Die sentimenteele vloed die in Engeland weer eens kon worden waargenomen van 1780 tot 1832 en in Duitschland van 1800 tot 1820, heeft zich in Vlaanderen, het achterlijkste land van toen in Europa, pas na 1830 veropenbaard.

Maar wij moeten het eerlijk bekennen: wij zijn tegenover de Germanen en de Angel-Saksers, waarop wij door onzen oorsprong en onze taal in de eerste plaats waren aangewezen, verre ten achter gebleven. Wij hebben niets dat in Engeland kan worden vergeleken met dichters als Wordsworth, Coleridge, Shelley, Keats en Byron, met een romancier als Walter Scott, met essayisten als Charles Lamb, Thomas de Quincey en William Hazlitt.

In Duitschland ook kreeg de romantiek een gehalte en een allure, die alles te boven gaat wat nadien bij ons werd voortgebracht. De cultuur van den aanvang der negentiende eeuw was er opgebouwd door wijsgeeren als Kant en Herder, die het gemoed hadden verdiept, door dichters als Goethe en Schiller, die een onvergelijkbaar-schoon taalinstrument hadden geschapen. Fichte, Schelling, Schleiermacher, zoovele wijsgeeren van beteekenis sloten rechtstreeks aan bij een literaire beweging, die dichters voortbracht als Novalis en Clemens Brentano, die de ‘Sehnsucht’, den drang naar volmaaktheid tot hoogste uitdrukking hebben gebracht, of als Hölderlin, die vervuld was van een dorst naar liefde en schoonheid, zoo groot, dat de spanning, waarin zijn werk hem bracht, tot waanzin moest voeren.

Hoe gaan onze beste dichters, Prudens van Duyse, Ledeganck, Johan-Alfried De Laet en zelfs Jan van Beers daar tegenover van

[p. 442]

een burgerlijke oppervlakkigheid, van een bijna nuchtere gelijkmoedigheid voorkomen! Wij stonden te ver af van Duitschland en Engeland, om er eenigen noemenswaardigen indruk van te kunnen ondergaan. In den tijd en, ik zou haast zeggen in de ruimte, behoorden wij veel meer tot de later ontloken Fransche Romantiek. Zuid-Nederland was toch na de Fransche revolutie bij Frankrijk ingelijfd. Al wat eenige cultuur bezat, of slechts wat vernis van cultuur, keek toch dien kant uit. Al wat ginder gebeurde had een veel onmiddellijker weerslag hier dan wat ons van overzee of van over den Rijn kon toekomen. Sainte Beuve, George Sand, Alfred de Musset, Theophile Gautier, Erckman-Chatrian zijn tijdgenooten van onze romantiekers. De inleiding van Cromwell, die de theoretische verantwoording was van de nieuwe richting, dagteekent van 1827. Hernani is van 1829 en Notre Dame de Paris van 1831. Zeven jaar later wordt door den zoon van een Franschman De Leeuw van Vlaanderen geschreven en wij mogen niet vergeten dat Victor Hugo en Alexandre Dumas père onzen Conscience te Kortrijk hebben bezocht.

Doch is de Vlaamsche Romantiek een vertraagd verschijnsel van de Europeesche Romantiek, zij vertoont toch, alle verhoudingen in acht genomen, nagenoeg dezelfde eigenschappen die wij kunnen terugvinden bij haar woordvoerder bij uitnemendheid: Hendrik Conscience.

De algemeene gangbare motieven als woud-eenzaamheid, ruischende beekjes, murmelende bronnen, het zingen van de vogelen, het gonzen van insekten, dageraden en zonsondergangen, de avondstilte, de nachtwaker-roep, oude kasteelen en burgten, alles wat heimwee wekt en vol zoeten weemoed ons wegvoert uit het alledaagsche leven kunnen wij in de verhalen van den Vlaamschen schrijver terugvinden. Al wie zich de aandoenlijke natuurbeschrijvingen herinnert uit De Loteling, Blinde Rosa, Rikketikketak, De arme Edelman, Levenslust, weet tevens hoe Conscience met heel de Europeesche Romantiek de natuur vergeestelijkte, er naartoe neeg als naar de bron van vrede en berusting en er in vond het uitgelezen tooneel voor het menschelijk bedrijf dat zijn fantasie bedroomde. De Kempische heide, de leemen hutten, de bergen van Zwitserland zijn gezien doorheen het waas dat al de oogen van den tijd benevelde.

[p. 443]

De historische romans van Conscience, Het Wonderjaar, De Leeuw van Vlaanderen, Jacob van Artevelde, De Burgemeester van Luik, Everard 't Serclaes; de legenden als Hugo van Craenhove, Simon Turchi, Houten Clara, veel meer nog dan de landelijke verhalen sluiten zich aan bij het algemeen Europeesch verschijnsel van de Romantiek. Overal toch hadden, wat vroeger of wat later, de schrijvers gedweept met de middeleeuwen, met kasteelen, ruïnes, ridders, edelvrouwen, harnassen en schilden.

Maar in de meeste gevallen lieten deze motieven de kunstenaars eigenlijk onverschillig. Zij volgden een algemeen heerschende mode, hulden zich zelf in theaterplunjes en speelden om ter best hunne heldenrollen. Zij gingen het zelf op den duur gelooven. De tijdgenooten doorzagen niet het bedrieglijk voorgeven, dat de meeste literaire houdingen eigen was. Hun ontging de vaak voorkomende opgeblazenheid en de al te gemakkelijke effektjagerij. De legenden, de middeleeuwen, de historie waren ook voor vele romantiekers het eenig en uitsluitend gebied, omdat zij meenden daar en daar alleen een rijker inspiratie te vinden voor hunne uitzonderlijke gevoelens. Zij stonden afkeerig tegenover het hedendaagsche leven en de werkelijkheid.

Hoe heel anders was de houding van Conscience! En hier herkennen wij de bijzondere beteekenis die zijn romantisme gehad heeft voor de opvoeding van het Vlaamsche volk.

Wanneer wij den catalogus van zijn werk nagaan zooals hij dien, met de jaartallen, in 1881, voor zijn jongen vriend, George Eekhoud, heeft opgesteld, dan zien wij dat de historische, fantastische, ‘middeleeuwsche’ verhalen slechts sporadisch in zijn werk voorkomen: Het Wonderjaar en Phantazij in 1827, De Leeuw van Vlaanderen in 1838. Jacob van Artevelde elf jaar later in 1849, Lodwig en Clothildis vijf jaar later in 1854, Simon Turchi weer vijf jaar later in 1859, De Burgemeester van Luik in 1866 en Everard 't Serclaes in 1874. Maar reeds vroeg, in 1843, zit hij volop in de Antwerpsche werkelijkheid met Hoe men Schilder wordt en Wat een Moeder lijden kan en die werkelijkheid blijft ten slotte het overwegend element van zijn kunst. Wanneer men bedenkt dat Conscience van 1843 tot 1881. ieder jaar een nieuwen roman liet verschijnen en soms drie romans in een jaar, die alle een stuk Vlaamsch leven hebben beschreven, dan wordt het maar al

[p. 444]

te duidelijk dat hij niet met voorliefde verwijlde in het fantastische en gruwelijke, het mysterieuse en angstwekkende, het middeleeuwsch-historische, de geliefde sfeer van de Europeesche Romantiek, maar met een overwegende productie blijk heeft gegeven van gedurig in contact te willen blijven met zijn volk en de nooden van zijn tijd te gemoet te komen. Siska van Roosemael, De Loteling, Baas Gansendonck, De arme Edelman, De Plaag der Dorpen, Het Goudland, Menschenbloed, De Baanwachter, De Burgers van Darlingen zijn zoovele verhalen die zich afspelen in onze steden en dorpen en waarin de tijdgenooten zich zelf zonder de minste moeite konden terugvinden.

De werkelijkheid van Conscience, wij moeten het bekennen, vertoont een zekere weekheid, omdat hij ze zag op een speciale manier en vanuit een bijzondere emotie. Het realisme, het naturalisme zijn daar later tegen in verzet gekomen, omdat zij de ziekelijkheid en het soms onechte ervan hadden leeren inzien. Maar heel zijn tijd voelde als Conscience en het is omdat hij de gevoelens van zijn tijd vertolkt heeft dat hij niet alleen bij het eigen volk, maar wij mogen zeggen, over heel Europa zulk duurzaam gehoor kon vinden.

Het al te nuchtere en materialistische van het realisme en het naturalisme zou overigens bij de jongere generatie een onvermijdelijke reactie verwekken, zoodat wij bij een Wies Moens, een Marnix Gysen, een Vercnocke van een neo-romantiek zouden mogen spreken. Het gevoelstij kwam weer op. Het geestelijke, het lyrische, het heroïsche zelf, moesten weer eens in eere worden hersteld.

De honderd boeken van Conscience getuigen er dan ook voor dat hij niet aan een voorbijgaande mode heeft gehoorzaamd, maar dat hij werkelijk van een buitengewonen schrijvershartstocht is bezield geweest. Zooals bij alle groote rasschrijvers is bij hem een wilskracht levendig gebleven om het steeds beter te doen en zulks niet alleen om wille der kunst zelf, maar om het hooger zedelijk doel zijn volk te onderwijzen, zijn volk den spiegel voor te houden van zijn zeden en gewoonten, zijn gezelschapstaal te boeken en de uitzichten van zijn land te verheerlijken.

Wat Conscience ten slotte van de romantici uit ander landen onderscheidt, - ik denk aan Walter Scott en Victor Hugo -

[p. 445]

het is dat hij met zijn historische verhalen en legenden wat anders meende dan uiterlijk vertoon, dan gezochte tegenstellingen van subliem en grotesk en het uitpakken met het leelijke en monsterachtige. De helden die hij uit het verleden opriep moesten aan een diepvernederd volk weer zijn nationale fierheid, zijn rasadel teruggeven. Luidden de laatste woorden van De Leeuw van Vlaanderen niet als een ernstige vermaning aan zijn tijdgenooten? ‘Gij Vlaming, die dit boek gelezen hebt, overweeg, bij de roemrijke daden welke het bevat, wat Vlaanderen eertijds was, wat het nu is en nog meer wat het worden zal, indien gij ook de heilige voorbeelden uwer vaderen vergeet.’

Een dergelijke uitlating adelt heel de Vlaamsche Romantiek, die overigens samentreft met de opkomst van de Vlaamsche beweging. Wat ons niet moet verwonderen. Want die beweging zelf was een romantisch verschijnsel van de edelste soort en de meest levenbarende kracht. Zij heeft het Vlaamsche volk weer tot een natie opgevoerd. Het opeischen van rechten voor den Vlaamschen mensch beantwoordt aan een gevoelstij, dat in de politiek, zoowel als in de literatuur, door de eeuwen heen kan worden waargenomen, want het kreeg zijn stuwkracht van de Fransche revolutie, met hare proclamatie van ‘les droits de l'homme’ en deze revolutie was zelf een verre uitlooper van het humanisme en de renaissance, het aldoor weerkeerende romantisme in den ruimsten en edelsten zin van het woord.

Pinksteren '38.

JOZEF MULS.