De Vlaamsche Gids. Jaargang 24

[p. 232]

Der grosse Herder

In den loop van onze vorige bespreking (De Vlaamsche Gids, XXII, 2) hebben wij, aan de hand van talrijke steekproeven, gewezen op het verheugende verschijnsel dat in deze buitenlandsche encyclopedie ruim aandacht wordt verleend aan alle feiten van onzen eigen Nederlandschen stam, terwijl wij terzelfder tijd moesten betreuren dat de redaktie van sommige punten helaas aan onbevoegden was toevertrouwd. Ditzelfde mengsel van juist inzicht en wezensvreemde interpretatie heeft ons nog herhaaldelijk getroffen. Zoo vinden wij bij ‘Niederländische (und Südafrikanische) Literatur’ nagenoeg alle standaardwerken van onze litteraire historiografie vermeld; ‘Niederländer’ wordt er gebruikt als een alomvattende naam, voor Zuid zoo goed als voor Noord (Bd. 8, 1210); over ‘Niederlande’ heet het: ‘in Deutschland nach den Kernprovinzen häufig fälschlich Holland genannt.’ (Bd. 8, 1196). Anderzijds vinden wij echter: ‘Nach der Trennung (1830) entbrannten heftige Kämpfe gegen den Einfluss des Französischen in Flandern, wieder ausgeglichen durch das Entgegenkommen der belgischen Regierung (Zweisprachigkeit, fläm. Hochschule von Gent) (Bd. 8, 1225), waarbij hier dus schijnt gezegd te worden dat de Vlaamsche strijd tot het verleden behoort en de groote fout wordt begaan alleen een taalkwestie in heel deze beweging te zien. Van Severen wordt er bij de Groot-Nederlandsche beweging vernoemd met het Verdinaso, terwijl heel wat meer vooraanstaande figuren er ontbreken. Eindelijk vinden wij, in een statistische tabel over de talen (Bd. 11, 309), het Nederlandsch met 8,2 mill. en het Vlaamsch met 4,6 mill. afzonderlijk vermeld (en het Afrikaans, dat wij nochtans in vocabulo Bd. 1, 175 vermeld vinden?), terwijl het Duitsch als een eenheid met 93 mill. verschijnt.

Toch willen wij met deze opmerkingen niet al te veel afbreuk doen aan het geheel. Der grosse Herder blijft, ook op dit gebied, een buitengewone vooruitgang tegenover de vreemde lexica, niet het minst tegenover de Fransche, die door onze menschen nog zoo dikwijls worden gebruikt.

Deze vierde uitgave is op het oogenblik nagenoeg voltooid;

[p. 233]

de behandeling gaat reeds tot ‘Unterfranken’ en er wordt nog slechts op het twaalfde deel gewacht⁽¹⁾.

Lezen wij er de ‘Rahmenartikel’ op na, welke gewijd zijn aan Philologie (3 kolommen), Literatur, Kriegsliteratur (8 kolommen, met een streng-ingedeelde opsomming van het voornaamste dat dit genre in Duitschland en in de landen daarbuiten heeft voortgebracht), Runen, Folklore, Stil, Kritik, Sprache, Theater (12 kolommen), Schauspielkunst, Laienspiel (met talrijke afbeeldingen), Lustspiel (met lijsten van de meest karakteristieke werken uit de wereldliteratuur), - dan vinden wij daar het onweerlegbare bewijs dat deze synthesen in een geest van strenge wetenschappelijkheid door vaklieden werden geschreven. In de bibliografische opgaven, welke regelmatig aan deze artikels worden toegevoegd, kunnen wij door den band al het hoofdzakelijke aanstippen, ook wat betreft de in den allerjongsten tijd verschenen werken.

Deze zelfde indruk van degelijkheid krijgen wij bij alle artikels, zij het dat zij gaan over Kunst (begrip, hoofdkenmerken, indeeling, bouw van het kunstwerk, vragen nopens stijl en waarde, betrekkingen tot het leven, kunstbeschouwing en opvoeding tot de kunst), Romanik, Renaissance, Rokoko, Romantik, - Landschaftsmalerei (met geschiedkundig overzicht van de innerlijke beteekenis in alle tijden en bij de kultuurdragende volkeren), Miniaturmalerei, Malerei der Gegenwart, - Tanz, Totentanz, Musik, - Oper, Operette, Singspiel, Ballet (alweer met rijke lijsten van het hoofdzakelijke), Tonfilm (6 kolommen), - over Philosophie, Scholastik, Recht, Rechtsgeographie, Naturrecht, Sitte, Strafe, Strafrecht (6 kolommen), - of, op heel ander en zeer verscheiden gebied: Slawen, Sklaverei, 19. Jahrhundert, Sowjet (12 kolommen, Städtebau (met talrijke afbeeldingen), Strasse und Strassenbahn, Statistik, Studenten (6 kolommen), Sozialversicherung, Landwirtschaft, Landbauzonen (met veelkleurige kaart), Naturschutz, die Pflanze (Aufbau, Lebensweise, Einteilung und Verbreitung, Pflanzenkrankheiten und Pflanzenschutz), - de hoofdstukken over gezondheidsleer (Körperbau, Körperkultur, Leichtathletik, Krankenpflege, Schwangerschaft, Säugling und Säuglingspflege), - de overzichtelijke kaart bij den hedendaagschen stand van de monarchistische gedachte, das Mittelmeer in der Geschichte, -

(1) Wij lieten, door omstandigheden, wel ruim wat tijd verloopen sedert onze laatste mededeeling. Intusschen moge de lezer hier vernemen dat bij verkoop naar het buitenland van in Duitschland uitgegeven boeken in den loop van September de prijzen met 25 % werden verlaagd. Een verschil dat de moeite van het noteeren loont. In halfleder kost het deel aldus RM. 26,25. (In linnen zijn er, indien wij ons niet vergissen, geen ex. meer beschikbaar).
In den tijd, verstreken tusschen het schrijven en het verschijnen van dit artikel, verscheen ook het twaalfde - dus het laatste - deel.

[p. 234]

waarbij wij nog in vocabulo Nachschlagewerke op een overvloedig saamgebracht materiaal willen wijzen, - zoodat het een werkelijk genoegen is ook zonder bepaald doel in het werk te snuffelen.

Deze enkele steekwoorden uit een paar honderdduizend werden slechts terloops en in zekere mate toevallig door ons nagezien; wij kunnen er niet aan denken een lexicon in al zijn deelen na te gaan, alleen reeds omdat het zijn bedoeling is over alles te spreken. Maar waar het gekontroleerde ons bevredigt kunnen wij ook optimistisch staan tegenover het andere.

Zoo zijn b.v. ook met opvallende zorg behandeld de soms buitengewoon lange artikels over de onderscheiden staten, met zeer overzichtelijke afdeelingen over kunst, geschiedenis, taal, volk, en telkens met de gebruikelijke bibliografie. Dit geldt niet alleen voor namen als Niederlande, Schweden, Russland, Spanien, Tschechoslowakei, - maar evenzeer voor Siam, Philippinen, Syrien, Persien e.a., waaromtrent onze kennis meestal in het nevelachtige blijft. Tevens waren enkele biografieën het voorwerp van een meer nauwgezette oplettendheid onzerzijds. Wij konden vaststellen dat deze, van uit hun katholiek standpunt wel is waar, getuigenis afleggen van een ruimen algemeenen blik en de besproken personen recht laten wedervaren zonder het inschuiven van nuttelooze opmerkingen. Hiertoe stippen wij b.v. aan J.J. Rousseau, Milton, Shaw, Strindberg, Schopenhauer, Spinoza, Marx, Lenin, Stalin - (al is deze laatste naam wel een beetje zeer beknopt behandeld), - en last not least Martin Luther, die over acht kolommen wel eenigszins verrassend - al zij het natuurlijk niet onvoorwaardelijk - gewaardeerd wordt. Wij mogen niet nalaten er hier terloops op te wijzen dat een figuur of een beweging steeds in het kader van den tijd gezien wordt. Ook deze geestesbewegingen, die uit den aard der zaak als antagonistisch moeten beschouwd worden, zijn niet zonder erkenning van het goede uiteengezet. Wij verwijzen hiervoor naar Liberalismus, Protestantismus, Reformation (waar men Rome in geenen deele vrijuit laat gaan).

Misschien is de leiding wel uitgegaan van het principe zoo weinig mogelijk afbrekend op te treden, wat haar anderzijds voor de noodzakelijkheid plaatste de voortreffelijkheid van de door het katholicisme gedragen figuren en bewegingen met meer nadruk te loven; dit is althans de indruk, verwekt door de lektuur van Lebensgestaltung, Liturgie, Maria Stuart, Philips II, Leo XII e.a.m.

De verandering van het regime in Duitschland is gevallen midden in de publikatiejaren van Der grosse Herder. Bij de verschijning van deel 5 (Ganter tot Hochrelief) had men nog net gelegenheid gevonden om enkele kleinigheden in te schuiven;

[p. 235]

Hitler moet het stellen met een halve kolom, Goering en Goebbels met een viertal regels, terwijl er van andere zaken al niet veel sprake is. Na deel 5 echter wordt de verandering positief uitgedrukt, niet alleen door de over het algemeen uitgebreide artikels over alles en nog wat dat in nabij of ver verband staat met het Nationaalsocialisme (over dit steekwoord zelf 16 kolommen), maar komt tevens ruim tot uiting in de behandeling van alle zaken, welke dit nieuw regime in zijn werksfeer heeft opgenomen, of in het behandelen van zoo pas belangrijk geworden namen onder andere steekwoorden (Rudolf Hess te zoeken onder Stellvertreter des Führers). Men stelt dit vast in de geesteshouding tegenover Liberalismus, Sozialismus, Sozialdemokratie (met een zeer goed overzicht van de geschiedenis in Duitschland), verder bij Staat, Staatsformen (zeer overzichtelijk, met 4 kolommen), Reich, Reichsidee, Reichsreform, Nation, Nationalismus, National-politische Erziehung, - bij Stand, Ständische Ordnung, Solidarismus, - bij Sippe, Siedlungswesen, Schule, Schulreform, - maar ook bij Sterilisierung, bij Kritik en Kunst en nog vele andere.

Dit biedt natuurlijk eenerzijds wel het voordeel de zaken te toonen zooals zij heden ten dage in Duitschland moeten gezien worden - ook Der grosse Herder zal wel niet voor de moeilijkheid van de keus gestaan hebben - maar bij dit enge aansluiten bij de omstandigheden het gevaar, dat binnen afzienbaren tijd heele deelen van het lexicon onbruikbaar worden.

Laten wij nu nog even wijzen op de eindelooze reeks illustraties in vierkleurendruk, offset of lithografie. Men zie maar eens onder de hoofding Spanische, Russische, Niederländische, Nordische, Römische Kunst, - bij Peruanische, Mexikanische Altertümer, Maya, Primitive Kunst, - bij Rokoko, Romanik, Romantik. Renaissance, naar de hoofdstukken Tier in der Kunst, Teppichkunst, Porzellankunst, Raumkunst, Plastik, Miniaturmalerei, Theater, Tanzkunst, - naar het aanschouwingsmateriaal bij Madonna en Pieta, of naar de biografieën van de laat-gotiekers Veit Stoss en Riemenschneider, van den vroeg-romantieker Runge, van Tizian, Raffael, Michelangelo, Rembrandt.

Er blijft ons nog een woordje te zeggen over den ‘Welt- und Wirtschaftsatlas’, een uitgave die door de geschikte verdeeling van de ruimte en door het uitsluitend brengen van alle hoofdkaarten op dubbele bladen als formaat slechts een paar centimeters grooter is dan de lexicon-deelen (zou het nu werkelijk zoo moeilijk geweest zijn om de afmetingen volledig te doen overeenstemmen?). Wij deden vroeger reeds opmerken dat dit concentreeren van het aanschouwingsmateriaal op geografisch, ekonomisch, politiek gebied in een enkel deel niet het wegvallen van de gebruikelijke

[p. 236]

kaarten in den tekst tot gevolg had. Benevens het tot stand brengen van een afzonderlijken atlas werd hier het doel beoogd de gewenschte kaarten zonder veel moeite te kunnen leggen naast de bestudeerde artikels. De lezer zal van ons niet verwachten dat wij de wetenschappelijke waarde van deze kaarten zullen onderzoeken. Te noteeren valt dat aan den werkelijken atlas een los deel van 200 blz. is toegevoegd, ‘Die Welt in Mass und Zahl’ (Geographie, Wirtschaft, Staats- und Kirchenkunde aller Erdteile und Länder), dat op werkelijk bondige en klare manier, met verwijzing naar de kaarten, alles geeft wat in getallen of opsommingen kan samengevat worden. Daar wij hier uit den aard der zaak staan voor steeds veranderende gegevens, worden voor dit losse gedeelte opnieuw bewerkte heruitgaven in het vooruitzicht gesteld, waarvan de eerste reeds in 1936 zou vallen, d.i. onmiddellijk na het verschijnen van het laatste deel van de encyclopedie.

Dr. DOLF ROELS.