De Vlaamsche Gids. Jaargang 24

[p. 227]

Voor honderd Jaar

Hendrik van Tichelen. - Vóor honderd jaar. Buschmann, Antwerpen.

De beteekenis van den literator en pedagoog Hendrik van Tichelen, den zeer bedrijvigen Konservator van het Antwerpsche Schoolmuzeum, werd uitmuntend vastgelegd in Lode Monteyne's studie, verschenen in dit tijdschrift, jaargang 1931-1932, blz. 135. De voorspelling ‘Hij gaf zijn volk reeds veel. Hij zal het nog meer schenken in de toekomst’ is bewaarheid; en op welke uitzonderlijke wijze! Zijn gewichtige kultuurhistorische arbeid ‘Vóor honderd jaar’, bewerkt volgens al de eischen der geschiedkundige critiek en toch in uiterst boeienden trant geschreven, één aaneenschakeling van bizonder merkwaardige gegevens, stempelt hem tot Vlaamsch grootmeester der historische opvoedkunde. Dat hij hier te lande niet op prijs gesteld wordt zooals hij verdient, is een normaal uitvloeisel van onze manke politieke en kultureele toestanden. Zijn leven is éen werken, zijn oordeel steeds gezond, zijn ondervinding immer vruchtbaar, zijn betoog grondig, zijn uiteenzetting klaar. Zijn echte baanbrekersnatuur gaat recht op den man af, beweegt zich voortdurend in volle dynamische kracht, vorscht onvermoeibaar na. Een weelde van levende bizonderheden schuift voorbij en doet overal aanrakingspunten met andere takken van de historie bloot komen.

Vooreerst treft u het ongelooflijke feit, dat er onder het Fransch regime door de verdedigers van de ‘Egalité, Liberté, Fraternité’ geen enkele openbare school opgericht werd. De onderwijzers van de private gestichten moesten de Fransche Grondwet en de Verklaring van de Rechten van den Mensch toelichten op grond van den Republikeinschen Katechismus. Ze behoefden trouw te zweren aan de Republiek en haat aan het koningschap; op iederen Franschen feestdag waren ze gedwongen met de kinderen op de Antwerpsche Groote Markt te verschijnen en te beloven, dat ze hun enkel republikeinsche gevoelens, eerbied voor de deugden van de stichters der Republiek en dankbaarheid jegens hen zouden inboezemen. Slechts drie Antwerpsche onderwijzers voldeden aan deze eischen; de overigen werden door Dargonne afgesteld (1796).

[p. 228]

In 1816 verklaarde de Nederlandsche regeering de Rijksonderwijswet ook op de zuidelijke provinciën toepasselijk. Het lager onderwijs werd een openbare dienst en alle onderwijzers moesten de noodige waarborgen van bekwaamheid bieden. Te Lier verrees in 1817 een Rijksnormaalschool met B. Schreuder, een zeer ontwikkeld voorstander van Pestalozzi's leerwijze, als bestuurder; de regeering richtte verder in de belangrijke steden een Rijks-lagereschool in. Te Antwerpen werd deze, ten dienste van betalende kinderen, gevestigd in het krijgsgasthuis in de Prinsstraat.

Ridder Floris Van Ertborn, burgemeester van Antwerpen, wendde in 1818 stappen aan om de oprichting van een gemeenteschool mogelijk te maken, die openstaan zou voor 300 onbemiddelde jongens. Zijn voorstel werd aangenomen. De inschrijvers op de lijsten ten voordeele dezer democratische hervorming vormen een rij personen, wier geslachtsnamen innig verbonden zijn aan de geschiedenis van Antwerpen: Van Ertborn, Van Bree, Geelhand, Van der Beken, De Wael, Cogels, De Caters, Kreglinger, Werbrouck, De Pret, Moretus, Le Grelle, Solvijns, Nottebohm, De Baillet, Koelman, Dellafaille, Verdussen. Intusschen had de burgemeester den aartsbisschop van Mechelen verzocht om toelating de St Jacobskapel (‘Brooikenskapel’) op den hoek van de Keizerstraat en de Paddegracht (Prinsesstraat) tot lokaal voor de eerste Vlaamsche kostelooze gemeenteschool in te richten.

Het onderwijs stond in het teeken van de Lancasterleerwijze (onderling onderricht); als onderwijzer werd J.F. Van de Gaer aangesteld. Daar Fransche leesplaten niet voor Vlaamsche knapen konden dienen, maakte hij Vlaamsche leestabellen en liet ‘Grondbeginselen der Cijffer-konst’ en een ‘Leesboeksken’ verschijnen. Naast hem stond de hoofdmoniteur, die waakte over de lees-, de schrijf- en de rekenmoniteurs. In afdeeling 1 b.v. teekenden de kinderen drukletters in 't zand na; in 2 en 3 spelde en schreef men woordjes onder diktee; in 4 herlas en herspelde men de les; in 5 vormde men cijfers; in 6 zette men getallen onder elkaar; in 7 telde men op of trok men af. De moniteur zag na. de onderwijzer kwam kijken. Bepaalde groepen gingen dan naar de op den vloer geteekende halve cirkels. Om beurt spelden of lazen de leerlingen de letters, de lettergrepen, de woorden, de cijfers, de getallen, op de tabel aan den muur. In de hooge afdeelingen werd in boekjes gelezen; daar schreven de leerlingen met een ganzepen. 's Avonds onderrichtte Van de Gaer de moniteurs; den volgenden morgen, een uur vóor den aanvang der oefeningen, was hij in school om de voorbereiding voor zijn werk te voleinden.

In 1820 stierf deze onbekende held op niet meer dan 38-jarigen leeftijd. Zijn opvolger was F. Klincko, die tot zijn dood in 1843

[p. 229]

werkzaam bleef; toen nam Slootmans de leiding over, tot de instelling, wegens ongeschiktheid van het lokaal, in 1845 naar de Kipdorpvest werd overgebracht.

Van 1825 kregen een paar honderd behoeftige meisjes alle dagen van half éen tot half twee les in de Brooikenskapel. Klincko bestuurde ook deze afdeeling. In 1849 werd deze middagschool in dagschool omgezet.

Vader Klincko, Terbruggen en Stips stichtten in 1803 het ‘Antwerpsch Tael- en Dichtlievend Genootschap tot Nut der Jeugd’. In 1819 bestond het bestuur uit F. en J. Delin, Terbruggen, Van de Gaer en Jan Frans Willems. Tot zijn Noordnederlandsche leden behoorden: Bilderdijk, Messert, Prinsen, Schrant, Schreuder, Siegenbeek, Tollens, Van Assen, Van der Palm, Van Lennep. Van 1815 gaf het jaarlijks den ‘Antwerpsche Almanach’ uit. Daarbuiten verschenen: dichtstukken van Willems, Stips en Van der Maesen; schoolwerkjes van Terbruggen: ‘Kort Begryp der Nederduytsche Spraek-kunst’, ‘A-B-boeksken’, ‘Nieuw Spel-Boeksken’; van Van de Gaer ‘Leesboeksken’; van Zilgens ‘Verzameling van Mengel-stoffen’; van Terbruggen, Van der Maesen en Stips ‘Leesboekje’, waarin de taal reeds luchtiger klinkt. Onder de tooneelstukken, opgevoerd door ‘Tot Nut der Jeugd’, dienen vermeld: ‘Den Gierigaerd’. ‘De Twee Staets-Gevangenen’, beide van Stips; ‘Den Rijken Antwerpenaer of de hebzugtige Neeven’ en ‘Quinten Massijs’ (waarin Willems optrad), beide van den Vader der Vlaamsche Beweging; ‘Den Deserteur van St. Cyr’ (auteur niet aangegeven); ‘Den Behoeftigen Vader of den Kwaden Zoon’ door F. Delin; ‘Rodulphus en Zelina of het Vermogen der Kinderlijke Liefde’ door Van der Maesen; ‘De Vrijbuiters of de Vrugten der Opvoeding’ door Van de Gaer. Deze stukken werden aanvankelijk vertoond in ‘Den Prins’ op den Rosier, later in de Philharmonie, Arenbergstraat.

In 1825 liet ‘Tot Nut der Jeugd’ ‘Gedichten en Verhandelingen’ verschijnen, door J.F. Willems saamgelezen. Vijf jaar later hield het op te bestaan.

Het ‘Antwerpsch Schoolonderwijzers Gezelschap’, gesticht in 1820, gaf in 1824 een tijdschrift uit: ‘Nederlandsche Bydraegen’. F. Delin was de eerste secretaris. Eigenlijk was deze vereeniging de reïncarnatie van de ‘Gilde der Antwerpsche Schoolmeesters’, door de Franschen tot werkeloosheid gedoemd. De ‘Bydraegen’ werden tot 1830 voortgezet, om, na twee jaar onderbreking, van 1832 tot 1834 opnieuw te verschijnen onder de benaming ‘Mengelstoffen’. De vergaderingen van het Gezelschap grepen plaats in de groote raadzaal van het stadhuis. Van J. Delin moet nog ver-

[p. 230]

meld ‘Geschiedenis van Belgenland’, waarvan de eerste oplage (1500 ex.) dank zij den ijver van den kring op twee weken uitverkocht was; de tweede volgde met 8000 ex. Leopold I schreef hem: Ik hoop, dat mijn zoon in uw boek de beginselen der vaderlandsche geschiedenis zal leeren. - 't Was in zijn privaatschool, dat H. Conscience werkzaam was; de zoon van J. Delin, voorzitter der Brusselsche tooneelmaatschappij ‘De Broedermin’ bood een exemplaar dier tweede uitgave aan den geliefden volksschrijver aan op zijn huldedag, 25 September 1881.

Gaven de ‘Nederlandsche Bydraegen’ de weerspiegeling van onze toenmalige opvoedkundige bedrijvigheid, zoo deed dit voor het Noorden ‘Het Algemeen Magazijn voor Onderwijs en Opvoeding’ en ‘Het Nieuw Algemeen Magazijn voor Onderwijs en Opvoeding.’ Deze getuigden van een breedheid van geest, zooals bij ons toen niet denkbaar was. Waar men bij ons de Bell-Lancasterleerwijze een heele verovering vond, werd ze in het ‘Algemeen Magazijn’ stelselmatig aangevallen, omdat ze de kundigheden beperkt hield en het onderwijs verdrilde, was men in Nederland volop doende met het gelijktijdig onderwijs, dat een heele reeks leervakken omvatte, en had men het A-B-C-spellen door de klankmethode Prinsen vervangen en de leerwijze van Pestalozzi tot een centrum van belangstelling gemaakt. Gerechtvaardigde aanklachten tegen een reeks van opzieners, vooral geestelijke, treft men verder in het A.M. aan, terwijl in België slaafsche onderwerping tegenover deze overheden heerschte. Ook met de godsdienstlessen, zooals de predikanten ze zich voorstelden, had men geen vrede. Alle bijdragen blijken nu nog genietbaar. Eigenaardige artikels, die men vruchteloos in het Vlaamsche blad zou zoeken, behandelen o.a. de psychologische studie van den jongen mensch, de natuurlijke historie van de vrouw, inbegrepen seksueele voorlichting, de vorming van een schoolbibliotheek, het nut van de beoefening der zielkunde.

Een merkwaardig boekje werd door ‘Tot Nut van 't Algemeen’ in 1820 uitgegeven. De schrijver was H. Visser en de titel luidde: ‘Verhandeling over de volstrekte noodzakelijke kundigheden. welke in de openbare en armenscholen in het Koningrijk der Nederlanden behooren medegedeeld te worden, en de beste leerwijze voor dezelve, benevens een vergelijking daarvan met de Bell-Lancastersche schoolinrigting in Engeland.’ Visser acht het pedagogisch ondenkbaar, dat een onderwijzer zijn gezag overdraagt op onmondige menschjes en hun de taak toevertrouwt hun medeleerlingen te examineeren. Daartegenover stelt hij een jonger programma, een ruimer inzicht. Zijn denkbeelden waren geen nieuwigheid in Nederland. Getuige daarvan het gunstig verslag,

[p. 231]

aan Napoleon voorgelegd door Cuvier en Noël, na hun bezoek aan de Nederlandsche scholen (1810) en de Lasteyrie's ‘Nouveau Système d'éducation pour les écoles primaires’, waarin hij lof toezwaait aan het Nederlandsche onderwijs.

Dit zeer beknopte overzicht over de behandelde kapittels bewijst niet voldoende hoe belangwekkend de inhoud van het zoo voornaam uitgegeven werk van Hendrik van Tichelen is. Het bibliografisch en het typische documentair illustratief materiaal verhoogt op kostbare wijze de verdienste van dezen wetenschappelijken arbeid, waarvan de beteekenis voor geheel Noord- en Zuid-Nederland niet genoeg aangeslagen worden kan; diep doorwrocht, werd toch elke bladzijde con amore geschreven, zoodat zij leven en geest krijgt. Wie weet, hoe arm wij in Vlaanderen aan historische pedagogen zijn, zal begrijpen, hoe deze prestatie ons verheugt.

Dr. JOZ. PEETERS.